Akusalacitta: Bất Thiện Tâm

Trở về Trang kế

VI DIỆU PHÁP HIỆN THỰC TRONG CUỘC SỐNG

Soạn-giả Tỳ-khưu Hộ-Pháp Dhammarakkhita Bhikkhu (Aggamahāpaṇḍita)

AKUSALACITTA: BẤT-THIỆN-TÂM

Bất-thiện-tâm có 12 tâm chia ra 3 loại tâm:

1- Lobhamūlacitta là tâm có nhân tham (lobhahetu) gọi là tham-tâm, có 8 tâm.

2- Dosamūlacitta là tâm có nhân sân (dosa- hetu) gọi là sân-tâm, có 2 tâm.

3- Mohamūlacitta là tâm có nhân si (moha- hetu) gọi là si-tâm, có 2 tâm.

LOBHAMŪLACITTA

Lobhamūlacitta là bất-thiện-tâm có nhân tham (lobhahetu), hoặc bất-thiện-tâm có tham tâm-sở (lobhacetasika) nhiều năng lực dẫn dắt các tâm-sở đồng sinh với bất-thiện-tâm ấy, nên gọi là tham-tâm (lobhacitta).

Tham-tâm (lobhacitta) này có tham tâm-sở đứng đầu dắt dẫn các tâm-sở đồng sinh với tham-tâm.

Tham tâm-sở (lobhacetasika) có 4 tính chất riêng biệt.

1- Ārammaṇagahaṇalakkhaṇo có trạng-thái chấp-thủ trong đối-tượng.

2- Abhisaṅgaraso có phận sự giữ chặt trong đối-tượng.

3- Aparicāgapaccuṭṭhāno không buông bỏ đối tượng là quả hiện hữu.

4- Saṅyojaniya dhammesu assādadassana padaṭṭhāno các pháp ràng buộc đáng hài lòng là nhân-duyên gần phát sinh tham tâm-sở.

Lobhacitta: tham-tâm phát sinh do nương nhờ 3 pháp là vedanā: thọ trong đối-tượng, diṭṭhi: tà-kiến, saṅkhāra: tác-động, nên tham-tâm phân chia ra làm 8 tâm như sau:

Lobhacitta có 8 tâm:

1- Somanassasahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ hỷ, hợp với tà-kiến, không cần tác-động.

2- Somanassasahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ hỷ, hợp với tà-kiến, cần tác-động.

3- Somanassasahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ asaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ ba đồng sinh với thọ hỷ, không hợp với tà-kiến, không cần tác-động.

4- Somanassasahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ tư đồng sinh với thọ hỷ, không hợp với tà-kiến, cần tác-động.

5- Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ năm đồng sinh với thọ xả, hợp với tà-kiến, không cần tác-động.

6- Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ sáu đồng sinh với thọ xả, hợp với tà-kiến, cần tác-động.

7- Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ asaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ bảy đồng sinh với thọ xả, không hợp với tà-kiến, không cần tác-động.

8- Upekkhāsahagataṃ diṭṭhigatavippayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ.

Tham-tâm thứ tám đồng sinh với thọ xả, không hợp với tà-kiến, cần tác-động.

GIẢI NGHĨA TỪ PĀḶI TRONG 8 THAM-TÂM

* Somanassasahagata: somanassa+sahagata

- Somanassa: thọ hỷ: tham-tâm tiếp xúc với đối-tượng tốt đáng hài lòng nhiều, nên phát sinh thọ hỷ.

- Sahagata: đồng sinh với

- Somanassasahagataṃ: đồng sinh với thọ hỷ.

* Upekkhāsahagataṃ: upekkhā+sahagata

- Upekkhā: thọ xả: tham-tâm tiếp xúc với đối-tượng không tốt không xấu, hài lòng ít, nên phát sinh thọ xả.

- Sahagata: đồng sinh với

- Upekkhāsahagataṃ: đồng sinh với thọ xả.

*diṭṭhigatasampayutta:diṭṭhigata+sampayutta

- diṭṭhigata: theo tà-kiến thấy sai, chấp lầm

- sampayutta: hợp với

- diṭṭhigatasampayuttaṃ: hợp với tà-kiến.

*diṭṭhigatavippayutta: diṭṭhigata+vippayutta:

- diṭṭhigata: theo tà-kiến

- vippayutta: không hợp với

- diṭṭhigatavippayuttaṃ: không hợp với tà-kiến.

* Asaṅkhārikaṃ: a+saṅkhārika

- a = na: không

- saṅkhārika: tác-động

- asaṅkhārikaṃ: không cần tác-động.

* Sasaṅkhārikaṃ:(sa=saha)+ saṅkhārika

- saha: cùng với

- saṅkhārika: tác-động

- sasaṅkhārikaṃ: cần tác-động.

Tham-tâm có 8 loại tâm do căn cứ vào 3 pháp: vedanā: thọ, diṭṭhi: tà-kiến, saṅkhāra: tác-động.

* Tham-tâm có 8 tâm chia theo thọ:

- 4 tham-tâm đồng sinh với thọ hỷ.

- 4 tham-tâm đồng sinh với thọ xả.

* Tham-tâm có 8 tâm chia theo tà-kiến:

- 4 tham-tâm hợp với tà-kiến.

- 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến.

* Tham-tâm có 8 tâm chia theo tác-động:

- 4 tham-tâm không cần tác-động.

- 4 tham-tâm cần tác-động.

NHÂN PHÁT SINH 8 THAM-TÂM

8 tham-tâm phát sinh do 4 nhân:

1- Lobhaparivārakammapaṭisandhikatā: sự tái-sinh của người với đại-quả-tâm có ảnh hưởng đến tham-tâm.

2-Lobha ussannabhavato cavanatā: sự chuyển kiếp (chết) của chúng-sinh từ cõi giới có tham- tâm nhiều.

3- Iṭṭhārammaṇasamāyogo: tiếp xúc với đối- tượng tốt đáng hài lòng.

4- Ussādadassanaṃ: thấy đối-tượng thật đáng hài lòng ham thích.

Nếu hội đủ 4 nhân này thì tham-tâm phát sinh.

NHÂN PHÁT SINH THAM-TÂM ĐỒNG SINH VỚI THỌ HỶ

Tham-tâm đồng sinh với thọ hỷ do 4 nhân:

1- Somanassapaṭisandhikatā: sự tái-sinh của người với đại quả-tâm đồng sinh với thọ hỷ.

2- Agambhīrapakatikā: không có tâm suy xét sâu sắc trong đối-tượng.

3- Iṭṭhārammaṇasamāyogo: tiếp xúc với đối- tượng tốt đáng hài lòng.

4- Byasanamutti: không gặp 5 điều thiệt hại:

- Ñātibyasana: sự thiệt hại về thân quyến.

- Bhogabyasana: sự thiệt hại về của cải tài sản.

- Rogabyasana: sự tai hại do bệnh nặng.

- Diṭṭhibyasana: sự tai hại do tà-kiến.

- Sīlabyasana: sự tai hại do phạm giới.

Nếu hội đủ 4 nhân này thì tham-tâm đồng sinh với thọ hỷ phát sinh.

NHÂN PHÁT SINH THAM-TÂM ĐỒNG SINH VỚI THỌ XẢ

Tham-tâm đồng sinh với thọ xả do 5 nhân:

1- Upekkhāpaṭisandhikatā: sự tái-sinh của người với đại quả-tâm đồng sinh với thọ xả.

2- Gambhīrapakatikā: có tâm suy xét sâu sắc trong đối-tượng.

3-Majjhattārammaṇasamāyogo: tiếp xúc với đối-tượng không tốt không xấu (bậc trung).

4- Byasanamutti: không gặp 5 điều thiệt hại. 5- Mūgadhātukatā: người có tính si-mê.

Nếu hội đủ 5 nhân này thì tham-tâm đồng sinh với thọ xả phát sinh.

NHÂN PHÁT SINH THAM-TÂM HỢP VỚI TÀ-KIẾN

Tham-tâm hợp với tà-kiến do 5 nhân:

1- Diṭṭhijjhāsayatā: tâm tính hay có tà-kiến.

2- Diṭṭhivippannapuggalasevanatā: thường hay gần gũi thân cận với người có tà-kiến.

3- Saddhammavimukhatā: không thích nghe chánh-pháp.

4- Micchāvitakkabahulatā: hướng tâm nghĩ sai lầm nhiều về tà-kiến.

5- Ayoniso ummajjanaṃ: phát sinh suy nghĩ điều không hợp pháp.

Nếu hội đủ 5 nhân này thì tham-tâm hợp với tà-kiến phát sinh.

NHÂN PHÁT SINH THAM-TÂM KHÔNG HỢP VỚI TÀ-KIẾN

Tham-tâm không hợp với tà-kiến do 5 nhân:

1- Sassata ucchedadiṭṭhi anajjhāsayatā: thường-kiến và đoạn-kiến không có trong tâm tính từ tiền-kiếp.

2- Diṭṭhivippannapuggala asevanatā: không gần gũi thân cận với người có tà-kiến.

3- Saddhammasammukhatā: thích nghe chánh-pháp.

4- Sammāvitakkabahulatā: hướng tâm đúng đắn về chánh-kiến.

5- Ayoniso na ummajjanaṃ: không phát sinh suy nghĩ điều không hợp pháp.

Nếu hội đủ 5 nhân này thì tham-tâm không hợp với tà-kiến phát sinh.

NHÂN PHÁT SINH THAM-TÂM KHÔNG CẦN TÁC ĐỘNG

Tham-tâm không cần tác động phát sinh do 6 nhân:

1- Asaṅkhārikakammajanitapaṭisandhikatā:tái sinh của người từ ác-nghiệp không cần tác động.

2- Kalalakāyacittatā: thân và tâm được an-lạc.

3- Sītuṇhādīnaṃ khamanabahulatā: có tính chịu đựng sự nóng, sự lạnh, v.v... trở thành thói quen.

4- Kattabbakammesu diṭṭhānisaṃsatā: đã từng thấy rõ hiệu quả trong công việc nên làm.

5- Kammesu ciṇṇavasitā: có tính chuyên môn trong công việc làm ấy.

6- Utubhojanādisappāyalābho: có được đầy đủ thuận lợi về thời tiết, vật thực, v.v...

Nếu hội đủ 6 nhân này thì tham-tâm không cần tác động phát sinh.

NHÂN PHÁT SINH THAM-TÂM CẦN TÁC ĐỘNG

Tham-tâm cần tác động phát sinh do 6 nhân:

1- Sasaṅkhārikakammajanitapaṭisandhikatā: sự tái-sinh của người từ ác-nghiệp cần tác động.

2- Akalalakāyacittatā: thân và tâm không được an-lạc.

3- Sītuṇhādīnaṃ akhamanabahulatā: không có tính chịu đựng sự nóng, sự lạnh, v.v...trở thành thói quen.

4-Akattabbakammesu diṭṭhānisaṃsatā: không từng thấy hiệu quả trong công việc nên làm.

5- Kammesu aciṇṇavasitā: không có tính chuyên môn trong công việc làm ấy.

6- Utubhojanādi asappāyalābho: không có được đầy đủ thuận lợi về thời tiết, vật thực, v.v..

Nếu hội đủ 6 nhân này thì tham-tâm cần tác động phát sinh.

GIẢNG GIẢI VỀ 8 THAM-TÂM

Do nguyên nhân nào gọi là tham-tâm?

Bất-thiện-tâm nào có nhân tham (lobhahetu) hoặc có tham tâm-sở (lobhacetasika) nhiều năng lực dắt dẫn các tâm-sở khác đồng sinh với tham-tâm ấy biết đối-tượng tốt đáng hài lòng, gọi tâm ấy là tham-tâm (lobhacitta).

Tham-tâm có nhân tham (lobhahetu) và chắc chắn cũng có nhân si (mohahetu) hoặc có tham tâm-sở (lobhacetasika) và chắc chắn cũng có si tâm-sở (mohacetasika) che phủ thật-tánh của đối-tượng, nên tham-tâm mù quáng muốn được đối-tượng tốt đáng hài lòng ấy, để mong đem lại sự an-lạc cho mình.

Lobhacitta (tham-tâm) phát sinh do nương nhờ 3 pháp căn bản:

1- Vedanā (thọ tâm-sở) đó là somanassa- sahagata (đồng sinh với thọ hỷ) và upekkhā- sahagata (đồng sinh với thọ xả).

2- Diṭṭhi (tà-kiến tâm-sở) đó là diṭṭhigata- sampayutta (hợp với tà-kiến) và diṭṭhigatavippa- yutta (không hợp với tà-kiến).

3- Saṅkhārika (tác-động) đó là asaṅkhārika không cần tác-động và sasaṅkhārika cần tác- động. Cho nên tham-tâm chia ra làm 8 loại tâm.

* Somanassasahagata: đồng sinh với thọ hỷ: Khi 4 tham-tâm biết đối-tượng tốt thật đáng hài lòng nhiều, nên đồng sinh với thọ hỷ.

* Upekkhāsahagata: đồng sinh với thọ xả:

Khi 4 tham-tâm biết đối-tượng không tốt, không xấu, hài lòng vừa phải, không đến nỗi hoan-hỷ, nên chỉ đồng sinh với thọ xả mà thôi.

* Diṭṭhigatasampayutta: hợp với tà-kiến:

Khi 4 tham-tâm hợp với tà-kiến nghĩa là tà- kiến tâm-sở (diṭṭhicetasika) đồng sinh với 4 tham-tâm thấy sai, chấp lầm nơi đối-tượng và chủ thể (tâm biết đối-tượng) cho là ta (ngã), tà- kiến này gọi là micchādiṭṭhi.

Tà-kiến thấy sai, chấp lầm như thế nào?

Micchādiṭṭhi: Tà-kiến

Tà-kiến có nhiều loại:

* Trong bộ Paṭisambhidāmagga, phần diṭṭhi-kathā có 20 loại tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn.

* Trong kinh Brahmajālasutta(1) có 62 loại tà-kiến và kinh Sāmaññaphalasutta có 3 loại tà- kiến cố-định.

Tà-kiến là gì?

Định nghĩa:

Micchā passatī’ti micchādiṭṭhi.

Trạng-thái thấy sai sự thật gọi là tà-kiến, đó là tà-kiến tâm-sở đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến.

Như vậy, tà-kiến là thấy sai, biết sai sự thật, rồi chấp lầm cho là sự thật.

Ngũ-uẩn chấp-thủ có 5 uẩn là:

1- Sắc-uẩn chấp-thủ đó là 28 sắc-pháp thuộc về sắc-pháp.

2 - Thọ-uẩn chấp-thủ đó là thọ tâm-sở đồng sinh với 81 tam-giới-tâm

3- Tưởng-uẩn chấp-thủ đó là tưởng tâm-sở đồng sinh với 81 tam-giới-tâm.

4- Hành-uẩn chấp-thủ gồm có 50 tâm-sở (trừ thọ tâm-sở và tưởng tâm-sở) đồng sinh với 81 tam-giới-tâm.

5- Thức-uẩn chấp-thủ gồm có 81 tam-giới-tâm. (Thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn, thức-uẩn thuộc về danh-uẩn).

Trong bộ Paṭisambhidāmagga, phần diṭṭhi- kathā trình bày tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn có 20 loại.

* Sakkāyadiṭṭhi: Tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ

Sakkāyadiṭṭhi: Tà-kiến chấp ngã trong ngũ- uẩn chấp-thủ cho là ta (ngã).

1- Tà-kiến chấp ngã trong sắc-uẩn chấp-thủ có 4 loại:

- Sắc-uẩn là ta.

- Ta có sắc-uẩn.

- Sắc-uẩn trong ta.

- Ta trong sắc-uẩn.

2- Tà-kiến chấp ngã trong thọ-uẩn chấp-thủ có 4 loại:

- Thọ-uẩn là ta.

- Ta có thọ-uẩn.

- Thọ-uẩn trong ta.

- Ta trong thọ-uẩn.

3- Tà-kiến chấp ngã trong tưởng-uẩn chấp-thủ có 4 loại:

- Tưởng-uẩn là ta.

- Ta có tưởng-uẩn.

- Tưởng-uẩn trong ta.

- Ta trong tưởng-uẩn.

4- Tà-kiến chấp ngã trong hành-uẩn chấp-thủ có 4 loại:

- Hành-uẩn là ta.

- Ta có hành-uẩn.

- Hành-uẩn trong ta.

- Ta trong hành-uẩn.

5- Tà-kiến chấp ngã trong thức-uẩn chấp-thủ có 4 loại:

- Thức-uẩn là ta.

- Ta có thức-uẩn.

- Thức-uẩn trong ta.

- Ta trong thức-uẩn.

Đó là 20 loại tà-kiến chấp-ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ: sắc-uẩn chấp-thủ, thọ-uẩn chấp-thủ, tưởng-uẩn chấp-thủ, hành-uẩn chấp-thủ, thức- uẩn chấp-thủ đối với tất cả các hàng chúng-sinh thuộc về hạng phàm-nhân (chưa phải bậc Thánh-nhân) trong tam-giới.

- Tất cả chúng-sinh có ngũ-uẩn trong 11 cõi dục-giới.

- Tất cả phạm-thiên có ngũ-uẩn trong 15 tầng trời sắc-giới phạm-thiên (trừ tầng trời sắc- giới phạm-thiên Vô-tưởng-thiên).

- Tất cả phạm-thiên có nhất-uẩn là sắc-uẩn trong tầng trời sắc-giới phạm-thiên Vô-tưởng- thiên.

- Tất cả phạm-thiên có tứ-uẩn là thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn, thức-uẩn trong 4 tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên.

Sakkāyadiṭṭhi: Tà-kiến chấp ngã trong ngũ- uẩn chấp-thủ cho là ta này có ảnh hưởng thế nào đối với mọi chúng-sinh?

Tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ cho là ta đó là tà-kiến tâm-sở đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến.

Đối với tất cả mọi chúng-sinh còn là phàm nhân đều có loại sakkāyadiṭṭhi: tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ cho là ta. Sakkāyadiṭṭhi không có ảnh hưởng, không cản trở nào đối với những người tạo mọi phước-thiện như phước- thiện bố-thí, phước-thiện giữ-giới, phước-thiện hành-thiền, v.v..., cũng không cản trở đối với các hành-giả thực hành pháp-hành thiền-định, không cản trở sự chứng đắc 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm, 4 bậc thiền vô-sắc-giới thiện-tâm, cũng không cản trở chứng đắc 5 phép thần- thông thế-gian (lokiya abhiññā).

Cho nên, tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ cho là ta không cản trở dục-giới thiện- nghiệp trong 8 dục-giới thiện-tâm cho quả tái- sinh kiếp sau trong 7 cõi thiện-dục-giới; không cản trở sắc-giới thiện-nghiệp trong 5 bậc thiền sắc-giới thiện-tâm cho quả tái-sinh kiếp sau hoá-sinh làm vị phạm-thiên trên 16 tầng trời sắc-giới phạm-thiên; không cản trở vô-sắc-giới thiện-nghiệp trong 4 vô-sắc-giới thiện-tâm cho quả tái-sinh kiếp sau hoá-sinh làm vị phạm- thiên trên 4 tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên.

Tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn cản trở pháp-hành thiền-tuệ

Sakkāyadiṭṭhi: Tà-kiến chấp ngã trong ngũ- uẩn chấp-thủ cho là ta, ngã này chỉ có cản trở đối với các hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-tuệ mà thôi, bởi vì đối-tượng thiền-tuệ là ngũ-uẩn chấp-thủ: sắc-uẩn chấp-thủ, thọ-uẩn chấp-thủ, tưởng-uẩn chấp-thủ, hành-uẩn chấp- thủ, thức-uẩn chấp-thủ hoặc sắc-pháp, danh- pháp thuộc về chân-nghĩa-pháp (paramattha-dhamma) có thật-tánh của các sắc-pháp, các danh-pháp rõ ràng đều là pháp-vô-ngã, không phải là ta, không phải là người, không phải là đàn ông, không phải là đàn bà, không phải là chúng-sinh,... nhưng tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ cho là ta, là người, là đàn ông, là đàn bà, chúng-sinh, v.v... cho nên, tà- kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ chỉ làm cản trở đối với hành-giả thực hành pháp-hành thiền-tuệ mà thôi.

* Tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn chấp-thủ

1- Tà-kiến thấy sai chấp lầm trong sắc-uẩn chấp-thủ cho là ta như thế nào?

Sắc-uẩn chấp-thủ đó là thân gồm có 28 sắc-pháp:

- Sắc-uẩn chấp-thủ trong thân của người nam gồm có 27 sắc-pháp (trừ sắc-nữ-tính).

- Sắc-uẩn chấp-thủ trong thân của người nữ gồm có 27 sắc-pháp (trừ sắc-nam-tính).

Ví dụ: Khi đi, khi đứng, khi ngồi, khi nằm, ...Đúng theo sự-thật của chân-nghĩa-pháp (paramatthasacca) thì chỉ có thân đi, thân đứng, thân ngồi, thân nằm mà thôi.

Thân thuộc về sắc-uẩn (sắc-pháp), nên gọi là sắc đi, sắc đứng, sắc ngồi, sắc nằm mà thôi.

- Nếu khi thân đi hoặc sắc đi thì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc đi cho là ta đi.

Ta đi vốn không có thật, sự-thật đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) thì chỉ có sắc đi mà thôi.

Sở dĩ có sự thấy sai chấp lầm cho là ta đi là vì tà-kiến đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà- kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc đi cho là ta đi.

Đúng theo thật-tánh của tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp đều là pháp-vô-ngã (anattā), không có ngã.

Như vậy, ngã (ta) vốn không có thật, nên không có phương pháp diệt ngã được.

Sở dĩ có sự chấp ngã là vì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc đi thuộc về sắc-uẩn đó là sắc- pháp cho là ta đi.

Như vậy, tà-kiến có thật, nên chắc chắn có phương pháp diệt tà-kiến được.

Thật vậy, hành-giả thuộc về hạng người tam- nhân có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, thực-hành pháp-hành thiền-tuệ dẫn đến phát sinh trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc- pháp, danh-pháp tam-giới; trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô- thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả, Niết-bàn, diệt tận được 2 loại phiền-não là tà-kiến (diṭṭhi) trong 4 tham-tâm hợp với tà-kiến và hoài-nghi (vicikicchā) trong si-tâm hợp với hoài-nghi không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Nhập- lưu vĩnh viễn không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm trong sắc-uẩn chấp-thủ (cùng với 4 danh- uẩn) cho là ta, là ngã, đồng thời không còn thấy sai chấp lầm cho là người, là đàn ông, là đàn bà, là chúng-sinh nào nữa.

Cũng tương tự như vậy,

- Khi thân đứng hoặc sắc đứng, bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc đứng cho là ta đứng nữa.

- Khi thân ngồi hoặc sắc ngồi, bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc ngồi cho là ta ngồi nữa.

- Khi thân nằm hoặc sắc nằm, bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc nằm cho là ta nằm nữa...

2- Tà-kiến thấy sai chấp lầm trong thọ-uẩn chấp-thủ cho là ta như thế nào?

Thọ-uẩn chấp-thủ đó là thọ tâm-sở (vedanā- cetasika) đồng sinh với 81 tam-giới-tâm. Thọ tâm-sở có trạng-thái cảm thọ trong đối-tượng, có 3 loại thọ:

- Dukkhavedanā: thọ khổ là cảm thọ khổ khó chịu trong đối-tượng xấu.

- Sukhavedanā: thọ lạc là cảm thọ lạc dễ chịu trong đối-tượng tốt.

- Adukkhamasukhavedanā: thọ không khổ không lạc là cảm thọ không khổ không lạc trong đối-tượng không xấu không tốt.

Ba loại thọ này là thọ-uẩn thuộc về danh- pháp.

- Nếu khi cảm thọ khổ (dukkhavedanā) thì tà- kiến thấy sai chấp lầm nơi thọ khổ cho là ta khổ.

- Nếu khi cảm thọ lạc (sukhavedanā) thì tà- kiến thấy sai chấp lầm nơi thọ lạc cho là ta an-lạc.

- Nếu khi cảm thọ không khổ không lạc (adukkha-masukhavedanā) thì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi thọ không khổ không lạc cho là ta không khổ không lạc.

Ta khổ, ta an-lạc,... vốn không có thật, sự thật đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) thì chỉ có thọ-uẩn cảm thọ mà thôi.

Sở dĩ có sự thấy sai chấp lầm cho là ta khổ, ta an-lạc,... là vì tà-kiến đồng sinh với 4 tham- tâm hợp với tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi thọ- uẩn chấp-thủ cho là ta khổ, ta an-lạc,...

Đúng theo thật-tánh của tất cả mọi danh-pháp đều là pháp-vô-ngã (anattā), không có ngã.

Như vậy, ngã vốn không có thật, nên không có phương pháp diệt ngã được.

Sở dĩ có sự chấp ngã là vì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi thọ-uẩn chấp-thủ thuộc về danh- pháp cho là ta khổ, ta an-lạc. ...

Như vậy, tà-kiến có thật, nên chắc chắn có phương pháp diệt tà-kiến được.

Thật vậy, hành-giả thuộc về hạng người tam- nhân có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, thực- hành pháp-hành thiền-tuệ dẫn đến phát sinh trí- tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới; trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả, Niết- bàn, diệt tận được 2 loại phiền-não là tà-kiến (diṭṭhi) trong 4 tham-tâm hợp với tà-kiến, và hoài-nghi (vicikicchā) trong si-tâm hợp với hoài-nghi không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Nhập-lưu vĩnh viễn không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm trong thọ-uẩn chấp-thủ (cùng với 4 uẩn còn lại) cho là ta, là ngã, đồng thời không còn thấy sai chấp lầm cho là người, là đàn ông, là đàn bà, là chúng-sinh nào nữa.

3- Tà-kiến thấy sai chấp lầm trong tưởng-uẩn chấp-thủ cho là ta như thế nào?

Tưởng-uẩn chấp-thủ đó là tưởng tâm-sở (saññācetasika) đồng sinh với 81 tam-giới-tâm.

Tưởng tâm-sở có trạng-thái tưởng nhớ trong 6 đối-tượng đó là:

- Rūpasaññā: sắc tưởng là tưởng nhớ đối-tượng sắc.

- Saddasaññā: thanh tưởng là tưởng nhớ đối- tượng âm-thanh.

- Gandhasaññā: hương tưởng là tưởng nhớ đối-tượng hương.

- Rasasaññā:vị tưởng là tưởng nhớ đối-tượng vị.

- Phoṭṭhabbasaññā: xúc tưởng là tưởng nhớ đối-tượng xúc.

- Dhammasaññā: pháp tưởng là tưởng nhớ đối-tượng các pháp.

Sáu loại tưởng này là tưởng-uẩn thuộc về danh-pháp.

- Nếu khi tưởng nhớ đến đối-tượng sắc thì tà- kiến thấy sai chấp lầm nơi sắc tưởng cho là ta tưởng sắc.

Ta tưởng sắc vốn không có thật, sự-thật đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) thì chỉ có tưởng-uẩn mà thôi.

Sở dĩ có sự thấy sai chấp lầm cho là ta tưởng là vì tà-kiến đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi tưởng-uẩn chấp-thủ cho là ta tưởng.

Đúng theo thật-tánh của tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp đều là pháp-vô-ngã (anattā), không có ngã.

Như vậy, ngã vốn không có thật, nên không có phương pháp diệt ngã được.

Sở dĩ có sự chấp ngã là vì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi tưởng-uẩn chấp-thủ thuộc về danh-pháp cho là ta tưởng.

Như vậy, tà-kiến có thật, nên chắc chắn có phương pháp diệt tà-kiến được.

Thật vậy, hành-giả thuộc về hạng người tam- nhân có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, thực- hành pháp-hành thiền-tuệ dẫn đến phát sinh trí- tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới; trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả, Niết-bàn, diệt tận được 2 loại phiền-não là tà- kiến (diṭṭhi) trong 4 tham-tâm hợp với tà-kiến, và hoài-nghi (vicikicchā) trong si-tâm hợp với hoài-nghi không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Nhập-lưu vĩnh viễn không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm trong tưởng-uẩn chấp-thủ (cùng với 4 uẩn còn lại) cho là ta, là ngã, đồng thời không còn thấy sai chấp lầm cho là người, là đàn ông, là đàn bà, là chúng-sinh nào nữa.

4- Tà-kiến thấy sai chấp lầm trong hành-uẩn chấp-thủ cho là ta như thế nào?

Hành-uẩn chấp-thủ đó là 50 tâm-sở (cetasika) (trừ thọ tâm-sở và tưởng tâm-sở) đồng sinh với 81 tam-giới-tâm. Trong 50 tâm-sở có tác-ý tâm- sở (cetanācetasika) dẫn đầu tạo thiện-nghiệp, hoặc tạo ác-nghiệp.

- Nếu khi tạo thiện-nghiệp thì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi hành-uẩn chấp-thủ cho là ta tạo thiện-nghiệp.

- Nếu khi tạo ác-nghiệp thì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi hành-uẩn chấp-thủ cho là ta tạo ác-nghiệp.

Ta tạo thiện-nghiệp, ta tạo ác-nghiệp,...vốn không có thật, sự-thật đúng theo chân-nghĩa- pháp (paramatthadhamma) thì chỉ có hành-uẩn tạo thiện-nghiệp, tạo ác-nghiệp mà thôi.

Sở dĩ có sự thấy sai chấp lầm cho là ta tạo thiện-nghiệp, ta tạo ác-nghiệp... là vì tà-kiến đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi hành-uẩn chấp-thủ cho là ta tạo thiện-nghiệp, ta tạo ác-nghiệp, ...

Đúng theo thật-tánh của tất cả mọi danh-pháp, mọi sắc-pháp đều là pháp-vô-ngã (anattā), không có ngã.

Như vậy, ngã vốn không có thật, nên không có phương pháp diệt ngã được.

Sở dĩ có sự chấp ngã là vì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi hành-uẩn chấp-thủ thuộc về danh-pháp cho là ta tạo thiện-nghiệp, ta tạo ác-nghiệp,...

Như vậy, tà-kiến có thật, nên chắc chắn có phương pháp diệt tà-kiến được.

Thật vậy, hành-giả thuộc về hạng người tam- nhân có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, thực- hành pháp-hành thiền-tuệ dẫn đến phát sinh trí- tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới; trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả, Niết-bàn, diệt tận được 2 loại phiền-não là tà- kiến (diṭṭhi) trong 4 tham-tâm hợp với tà-kiến, và hoài-nghi (vicikicchā) trong si-tâm hợp với hoài-nghi không còn dư sót, trở thành bậc Thánh-Nhập-lưu vĩnh viễn không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm trong hành-uẩn chấp-thủ (cùng với 4 uẩn còn lại) cho là ta, là ngã, đồng thời không còn thấy sai chấp lầm cho là người, là đàn ông, là đàn bà, là chúng-sinh nào nữa.

5- Tà-kiến thấy sai chấp lầm trong thức-uẩn chấp-thủ cho là ta như thế nào?

Thức-uẩn chấp-thủ đó là 81 tam-giới-tâm chia ra 6 loại thức tâm:

1- Cakkhuviññāṇa: nhãn-thức-tâm có 2 tâm.

2- Sotaviññāṇa: nhĩ-thức-tâm có 2 tâm.

3- Ghānaviññāṇa: tỷ-thức-tâm có 2 tâm.

4- Jivhāviññāṇa: thiệt-thức-tâm có 2 tâm.

5- Kāyaviññāṇa: thân-thức-tâm có 2 tâm.

6- Manoviññāṇa: ý-thức-tâm có 71 tâm.

Sáu loại tâm này gọi là thức-uẩn thuộc về danh-pháp.

- Nếu khi nhãn-thức-tâm có phận sự thấy đối- tượng sắc thì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi nhãn- thức-tâm cho là ta thấy sắc.

Ta thấy sắc vốn không có thật, sự-thật đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) thì chỉ có nhãn-thức-tâm thấy sắc mà thôi, nhãn- thức-tâm thuộc về thức-uẩn.

Sở dĩ có sự thấy sai chấp lầm cho là ta thấy sắc là vì tà-kiến đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi nhãn-thức- tâm thuộc về thức-uẩn cho là ta thấy sắc.

Đúng theo thật-tánh của tất cả mọi sắc-pháp, mọi danh-pháp đều là pháp-vô-ngã (anattā), không có ngã.

Như vậy, ngã vốn không có thật, nên không có phương pháp diệt ngã được.

Sở dĩ có sự chấp ngã là vì tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi nhãn-thức-tâm thuộc về thức-uẩn chấp-thủ thuộc về danh-pháp cho là ta thấy sắc.

Như vậy, tà-kiến có thật, nên chắc chắn có phương pháp diệt tà-kiến được.

Thật vậy, hành-giả thuộc về hạng người tam- nhân có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn, thực- hành pháp-hành thiền-tuệ dẫn đến phát sinh trí- tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới; trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới, dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả, Niết-bàn, diệt tận được 2 loại phiền-não là tà-kiến (diṭṭhi) trong 4 tham-tâm hợp với tà-kiến, và hoài-nghi (vicikicchā) trong si-tâm hợp với hoài-nghi, không còn dư sót, trở thành bậc Thánh Nhập- lưu vĩnh viễn không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm trong thức-uẩn chấp-thủ (cùng với 4 uẩn còn lại) cho là ta, là ngã, đồng thời không còn thấy sai chấp lầm cho là người, là đàn ông, là đàn bà, là chúng-sinh nào nữa.

Cũng tương tự như vậy,

- Nếu khi nhĩ-thức-tâm nghe âm-thanh, thì bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi nhĩ-thức-tâm cho là ta nghe âm- thanh nữa.

- Nếu khi tỷ-thức-tâm ngửi mùi hương, thì bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi tỷ-thức-tâm cho là ta ngửi mùi hương nữa.

- Nếu khi thiệt-thức-tâm nếm vị, thì bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi thiệt-thức-tâm cho là ta nếm vị nữa.

- Nếu khi thân-thức-tâm xúc-giác cứng mềm, ... thì bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi thân-thức-tâm cho là ta xúc-giác cứng mềm,... nữa.

- Nếu khi ý-thức-tâm biết các pháp, thì bậc Thánh Nhập-lưu không còn tà-kiến thấy sai chấp lầm nơi ý-thức-tâm cho là ta biết các pháp nữa.

* Niyatamicchādiṭṭhi: tà-kiến cố-định là tà- kiến chấp-thủ cố-định, không thay đổi.

Tà-kiến cố-định có 3 loại:

1- Natthikadiṭṭhi: vô-quả tà-kiến.

2- Ahetukadiṭṭhi: vô-nhân tà-kiến.

3- Akiriyadiṭṭhi: vô-hành tà-kiến.

1- Vô-quả tà-kiến như thế nào?

Natthikadiṭṭhi: vô-quả tà-kiến cố-định là tà kiến thấy sai chấp lầm cố-định, không thay đổi rằng: “Không có quả của nghiệp”.

Người có vô-quả tà-kiến cố-định này thấy sai chấp lầm rằng: “Không có quả khổ của ác-nghiệp, cũng không có quả an-lạc của thiện-nghiệp. Người đã tạo ác-nghiệp hoặc đã tạo thiện-nghiệp rồi đều không có quả khổ của ác-nghiệp, cũng không có quả an-lạc của thiện-nghiệp. Tất cả chúng-sinh chết rồi là hết, không có nghiệp nào cho quả tái sinh kiếp sau”.

Người có vô-quả tà-kiến cố-định này còn gọi là đoạn-kiến (ucchedadiṭṭhi) chết là hết, không có kiếp sau.

Như trong bài kinh Sāmaññaphalasutta(2) vị đạo-sư ngoại đạo Ajitakesakambala có tà thuyết natthikadiṭṭhi: vô-quả tà-kiến cố-định thấy sai, chấp lầm rằng:“không có quả của nghiệp”như sau:

1- Natthi dinnaṃ: tà-kiến thấy sai rằng: Phước-thiện bố-thí không có quả tốt, an-lạc.

2- Natthi yiṭṭhaṃ: tà-kiến thấy sai rằng: Phước- thiện cúng dường không có quả tốt, an-lạc.

3- Natthi hutaṃ: tà-kiến thấy sai rằng: Phước-thiện cúng dường, đón rước cũng không có quả tốt, an-lạc.

4- Natthi sukatadukkatānaṃ kammānaṃ phalaṃ vipākaṃ: tà-kiến thấy sai rằng: Đã tạo thiện-nghiệp, ác-nghiệp rồi, không có quả an-lạc của thiện-nghiệp, không có quả khổ của ác-nghiệp.

5- Natthi ayaṃ loko: tà-kiến thấy sai rằng: Không có cõi giới này nghĩa là không có chúng- sinh tái-sinh đến cõi giới này.

6- Natthi paro loko: tà-kiến thấy sai rằng: Không có cõi giới khác nghĩa là chúng-sinh chết rồi là hết, không có tái-sinh kiếp sau trong cõi giới khác.

7- Natthi mātā: tà-kiến thấy sai rằng: Tạo phước, tạo tội đối với mẹ của mình, không có quả tốt, quả xấu.

8- Natthi pitā: tà-kiến thấy sai rằng: Tạo phước, tạo tội đối với cha của mình, không có quả tốt, quả xấu.

9- Natthi sattā opapātikā: tà-kiến thấy sai rằng: Không có các loài chúng-sinh hóa-sinh to lớn ngay tức thì, như chư-thiên cõi dục-giới, chư phạm-thiên cõi sắc-giới, chúng-sinh địa-ngục, loài ngạ-quỷ, loài a-su-ra.

10- Natthi loke samaṇabrahmaṇā samaggatā sammāpaṭipannā ye imañca lokaṃ parañca lokaṃ abhiññā sacchikatvā pavedenti: tà-kiến thấy sai rằng: Trong đời này, không có các Sa- môn, Bà-la-môn thực-hành pháp-hành thiền-định dẫn đến chứng đắc các bậc thiền sắc-giới, các bậc thiền vô-sắc-giới, chứng đắc các phép thần- thông; thực-hành pháp-hành thiền-tuệ, chứng đắc Thánh-đạo, Thánh-quả, Niết-bàn, thấy rõ, biết rõ cõi giới này, các cõi giới khác.

Người có vô-quả tà-kiến cố-định này là người phủ nhận quả của ác-nghiệp, quả của thiện- nghiệp, cũng có nghĩa là phủ nhận nhân là ác- nghiệp, thiện-nghiệp.

2- Vô-nhân tà-kiến như thế nào?

Ahetukadiṭṭhi: vô-nhân tà-kiến cố-định là tà- kiến thấy sai chấp lầm cố-định, không thay đổi rằng: “Không có nhân là không có nghiệp”.

Người có vô-nhân tà-kiến cố-định thấy sai chấp lầm rằng: “Không có nghiệp sinh cho quả (janakahetu), cũng không có nghiệp hỗ trợ cho quả của nghiệp. Nghĩa là không có thiện-nghiệp cho quả an-lạc, không có ác-nghiệp cho quả khổ; cũng không có thiện-nghiệp hỗ trợ cho quả của nghiệp, không có ác-nghiệp hỗ trợ cho quả của nghiệp”.

Như vậy, người có vô-nhân tà-kiến cố-định thấy sai chấp lầm rằng: “Tất cả mọi chúng-sinh hiện hữu trong cõi đời này theo tự nhiên, không do quả của thiện-nghiệp, không do quả của ác- nghiệp nào cả. Tất cả mọi chúng-sinh bị ô nhiễm tự nhiên, đến thời kỳ được trong sạch thanh-tịnh tự nhiên. Cho nên, tất cả mọi chúng-sinh là người ác và người thiện; kẻ ngu và bậc trí, trải qua tử sinh luân-hồi nhiều đời nhiều kiếp, đến thời-kỳ nào đó cũng đều giải thoát khổ cả thảy”.

Như trong bài kinh Sāmaññaphalasutta(3) vị đạo-sư ngoại đạo Makkhaligosāla có tà thuyết Ahetukadiṭṭhi: vô-nhân tà-kiến cố-định thấy sai, chấp lầm rằng: “Không có nhân là không có nghiệp” như sau:

- Không có nhân nào, không có duyên nào làm cho tất cả chúng-sinh bị ô nhiễm. Tất cả chúng-sinh bị ô nhiễm tự nhiên, không do nhân nào, duyên nào cả.

- Không có nhân nào, không có duyên nào làm cho tất cả chúng-sinh được trong sạch thanh- tịnh. Tất cả chúng-sinh được trong sạch thanh- tịnh tự nhiên, không do nhân nào, duyên nào cả.

- Không có nghiệp riêng của mình, không có nghiệp của người khác. Tất cả chúng-sinh sống tùy thuộc vào sự may, sự rủi, thọ khổ tự nhiên, thọ lạc tự nhiên.

- Tất cả chúng-sinh là người ác, người thiện; kẻ ngu, bậc trí, trải qua tử sinh luân-hồi nhiều đời nhiều kiếp, đến thời-kỳ nào đó cũng đều giải thoát khổ cả thảy”.

Người có vô-nhân tà-kiến cố-định này là người phủ nhận nhân đó là thiện-nghiệp, ác- nghiệp, cũng có nghĩa là phủ nhận quả an-lạc của thiện-nghiệp, quả khổ của ác-nghiệp.

3- Vô-hành tà-kiến như thế nào?

Akiriyadiṭṭhi: vô-hành tà-kiến cố-định là tà- kiến thấy sai chấp lầm cố-định, không thay đổi rằng:“Không có hành ác, không có hành thiện”.

Người có vô-hành tà-kiến cố-định thấy sai chấp lầm rằng: “Người tạo ác-nghiệp không có hành ác, người tạo thiện-nghiệp không có hành thiện. Hành chỉ là hành mà thôi, không có hành ác, không có hành thiện”.

Như trong bài kinh Sāmaññaphalasutta vị đạo-sư ngoại đạo Puraṇakassapa có tà thuyết Akiriyadiṭṭhi: vô-hành tà-kiến cố-định thấy sai, chấp lầm rằng: “Không có hành ác, không có hành thiện” như sau:

Tự mình hành ác, sai khiến hành ác đều không có hành ác như:

- Tự mình sát-sinh, sai khiến người khác sát- sinh đều không có hành ác sát-sinh.

- Tự mình trộm-cắp, sai khiến người khác trộm-cắp đều không có hành ác trộm-cắp, v.v...

- Tự mình bố-thí, khuyên dạy người khác bố- thí đều không có hành thiện bố-thí.

- Tự mình cúng dường, khuyên dạy người khác cúng dường đều không có hành thiện cúng dường, v.v...

Người có vô-hành tà-kiến cố-định này là người phủ nhận nhân đó là thiện-nghiệp, ác- nghiệp, cũng có nghĩa là phủ nhận quả của thiện-nghiệp, ác-nghiệp.

Ba loại tà-kiến cố-định này là ác-nghiệp cực kỳ nặng hơn 5 ác-nghiệp vô-gián trọng-tội là giết cha, giết mẹ, giết bậc Thánh A-ra-hán, làm bầm máu bàn chân của Đức Phật và chia rẽ chư tỳ-khưu-Tăng, bởi vì, người có loại tà-kiến cố- định này hoàn toàn không tin nghiệp và quả của nghiệp của họ.

Tuy người ấy không tin nghiệp và quả của nghiệp, nhưng sự thật, người ấy đã tạo ác-nghiệp cực kỳ nặng, nên sau khi người ấy chết, chắc chắn ác-nghiệp tà-kiến cố-định ấy có quyền ưu tiên cho quả tái-sinh kiếp sau trong cõi đại-địa- ngục Avīci, phải chịu quả khổ thiêu đốt suốt thời gian lâu dài, không có hạn định.

Tà-kiến phát sinh do nhân nào?

Trong Chi-bộ-kinh, phần 2 chi-pháp, Đức Phật thuyết dạy rằng:

“Dveme bhikkhave, paccayā micchādiṭṭhiyā uppādāya. Katame dve? Parato ca ghoso, ayoniso ca manasikāro. Ime kho bhikkhave, dve paccayā micchādiṭṭhiyā uppādāya”.(4)

- Này chư tỳ-khưu! Hai nhân duyên phát sinh tà-kiến. Hai nhân duyên ấy là gì?

1- Parato ca ghoso: lắng nghe tà-pháp từ hạng người có tà-kiến.

2- Ayoniso ca manasikāro: do si mê biết sai lầm trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp.

- Này chư tỳ-khưu! Hai nhân duyên này phát sinh tà-kiến.

Chánh-kiến phát sinh do nhân nào?

“Dveme bhikkhave, paccayā sammādiṭṭhiyā uppādāya. Katame dve? Parato ca ghoso, yoniso ca manasikāro. Ime kho bhikkhve, dve paccayā sammādiṭṭhiyā uppādāya”.

- Này chư tỳ-khưu! Hai nhân duyên phát sinh chánh-kiến. Hai nhân duyên ấy là gì?

1- Parato ca ghoso: lắng nghe chánh-pháp từ Đức-Phật, chư Thánh Thanh-văn đệ-tử của Đức-Phật, các bậc thiện-trí.

2- Yoniso ca manasikāro: do nhờ trí-tuệ hiểu biết trong tâm đúng theo thật-tánh của các pháp.

- Này chư tỳ-khưu! Hai nhân duyên này phát sinh chánh-kiến.

Chánh-kiến có 5 loại:

1- Kammassakatā sammādiṭṭhi: chánh-kiến sở-nghiệp nghĩa là trí-tuệ thấy đúng, biết đúng thiện-nghiệp và ác-nghiệp mà mình đã tạo rồi là của riêng mình.

2- Vipassanā sammādiṭṭhi: chánh-kiến thiền- tuệ nghĩa là trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới thấy rõ, biết rõ thật-tánh của sắc-pháp, danh-pháp là pháp vô-ngã; thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp; thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng- thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh- pháp tam-giới.

3-Magga sammādiṭṭhi: chánh-kiến Thánh-đạo- tuệ nghĩa là trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới chứng đắc 4 Thánh-đạo-tuệ có đối-tượng Niết-bàn siêu- tam-giới.

4- Phala sammādiṭṭhi: chánh-kiến Thánh-quả- tuệ nghĩa là trí-tuệ thiền-tuệ siêu-tam-giới chứng đắc 4 Thánh-quả-tuệ có đối-tượng Niết-bàn siêu- tam-giới.

5- Paccavekkhaṇā sammādiṭṭhi: chánh-kiến quán-triệt nghĩa là trí-tuệ thiền-tuệ quán-triệt Thánh-đạo, Thánh-quả, Niết-bàn đã chứng đắc; quán-triệt phiền não đã diệt tận và phiền não chưa diệt được.

* Diṭṭhigatavippayutta không hợp với tà-kiến

* Đối với các hạng phàm-nhân khi 4 tham- tâm không hợp với tà-kiến nghĩa là không có tà- kiến tâm-sở (diṭṭhicetasika) đồng sinh với 4 tham-tâm này, nên không thấy sai, không chấp lầm, nhưng không có nghĩa là 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến này thấy đúng, biết đúng, mà chỉ là không quan tâm, không liên quan đến tà-kiến thấy sai, chấp lầm mà thôi.

* Nếu có ngã-mạn tâm-sở (mānacetasika) đồng sinh với 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến này thì tự cho ta hơn người, hoặc bằng người, hoặc kém thua người.

Thật ra, chỉ có bậc Thánh Nhập-lưu đã diệt tận được 4 tham-tâm hợp với tà-kiến rồi, nên vĩnh viễn không còn tà-kiến thấy sai, chấp lầm nơi cả chủ-thể lẫn các đối-tượng nữa.

* Asaṅkhārika không cần tác-động:

Khi 4 tham-tâm phát sinh không cần tác-động có nghĩa là tham-tâm phát sinh do chính tự mình tác-động, không cần nương nhờ đến người khác tác-động.

Cho nên, 4 tham-tâm này có nhiều năng lực.

* Sasaṅkhārika cần tác-động:

Khi 4 tham-tâm phát sinh cần tác-động có nghĩa là tham-tâm phát sinh do nương nhờ đến người khác tác-động, sai khiến, chính tự mình không có khả năng tác-động.

Cho nên, 4 tham-tâm này có ít năng lực. Tác-động có 3 cách:

1- Kāyapayoga: thân-tác-động là tác-động bằng thân như nắm tay, chỉ tay, vẫy tay, gật đầu.

2- V acīpayoga: khẩu-tác-động là tác-động bằng khẩu, dùng lời thuyết phục, nói lời ca tụng, nói lời động viên khuyến khích, v.v...

3- Manopayoga: ý-tác-động là tác-động bằng tâm, tự mình tác-động mình, do suy nghĩ sâu sắc thấy rõ, biết rõ sự lợi ích, nên phát sinh tâm hài lòng trong công việc ấy.

Trường hợp hành-giả thực-hành pháp-hành- thiền-định, hoặc thực-hành pháp-hành thiền-tuệ luôn luôn cần đến ý-tác-động.

Nếu tự mình tác-động mình thì có đủ 3 cách là kāyapayoga, vacīpayoga và manopayoga.

Nếu có người khác tác-động thì chỉ có 2 cách là kāyapayoga và vacīpayoga mà thôi.

NHẬN XÉT VỀ 8 THAM-TÂM

Trong 8 tham-tâm,“tham-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ hỷ, hợp với tà-kiến, không cần tác-động” gồm có 19 tâm-sở đồng sinh với tham- tâm thứ nhất này.

Trong 19 tâm-sở này, có tác-ý tâm-sở gọi là ác-nghiệp. Ác-nghiệp trong tham-tâm thứ nhất thuộc về ác-nghiệp nặng hơn 7 tham-tâm còn lại, bởi vì tham-tâm thứ nhất này đồng sinh với thọ hỷ, hợp với tà-kiến, không cần tác-động.

Và “tham-tâm thứ tám đồng sinh với thọ xả, không hợp với tà-kiến, cần tác-động”gồm có 20 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm thứ tám này.

Trong 20 tâm-sở này, có tác-ý tâm-sở gọi là ác-nghiệp. Ác-nghiệp trong tham-tâm thứ tám thuộc về ác-nghiệp nhẹ hơn 7 tham-tâm còn lại, bởi vì tham-tâm thứ tám này đồng sinh với thọ xả, không hợp với tà-kiến, cần tác-động.

QUẢ CỦA THAM-TÂM

* Tham-tâm (lobhacitta) là bất-thiện-tâm có tham tâm-sở (lobhacetasika) nhiều năng lực dẫn dắt các tâm-sở đồng sinh với tham-tâm, tham tâm-sở gọi là tham-ái (taṇhā) là nhân sinh khổ trong kiếp hiện-tại và vô số kiếp vị-lai.

Tác-ý tâm-sở đồng sinh với tham-tâm tạo ác- nghiệp. Nếu ác-nghiệp trong tham-tâm ấy có cơ hội cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭi- sandhikāla) có suy-xét-tâm đồng sinh với thọ xả là quả của ác-nghiệp trong tham-tâm gọi là tái-sinh-tâm (paṭisandhicitta) làm phận sự tái- sinh kiếp sau hoá-sinh làm chúng-sinh trong cõi ngạ-quỷ, hoặc trong cõi a-su-ra, chịu quả khổ cho đến khi mãn quả của ác-nghiệp ấy, mới thoát ra khỏi cõi ác-giới ấy.

DOSAMŪLACITTA

Dosamūlacitta là bất-thiện-tâm có nhân sân (dosahetu), hoặc bất-thiện-tâm có sân tâm-sở (dosacetasika) nhiều năng lực dẫn dắt các tâm- sở đồng sinh với bất-thiện-tâm ấy, nên gọi là sân- tâm (dosacitta).

Sân-tâm (dosacitta) này có sân tâm-sở đứng đầu dắt dẫn các tâm-sở đồng sinh với sân-tâm.

Sân tâm-sở (dosacetasika) có 4 tính chất riêng biệt:

1- Caṇḍikalakkhaṇo có trạng-thái hung dữ.

2- Nissayadahanaraso có phận sự làm nóng nảy thiêu đốt trong tâm của mình và người khác.

3- Dūsanapaccuṭṭhāno gây tai hại đến đối- tượng là quả hiện hữu.

4- Āghātavatthupadaṭṭhāno có đối-tượng hận thù là nhân-duyên gần phát sinh sân-tâm.

Dosacitta: sân-tâm phát sinh do nương nhờ 3 pháp là domanassa: thọ ưu, paṭigha: hận thù, saṅkhāra: tác-động, nên sân-tâm phân chia ra làm 2 tâm như sau:

1- Domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ asaṅkhārikaṃ.

Sân-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, không cần tác-động.

2- Domanassasahagataṃ paṭighasampayuttaṃ sasaṅkhārikaṃ.

Sân-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, cần tác-động.

GIẢI NGHĨA TỪ PĀḶI TRONG 2 SÂN-TÂM

* Domanassasahagata: domanassa+sahagata:

- Domanassa: thọ ưu: sân-tâm tiếp xúc với đối-tượng xấu, cảm nhận nỗi khổ tâm, nên phát sinh thọ ưu.

- Sahagata: đồng sinh với

- Domanassasahagataṃ: đồng sinh với thọ ưu.

* Paṭighasampayutta: paṭigha + sampayutta:

- paṭigha: hận thù.

- sampayutta: hợp với.

- paṭighasampayuttaṃ: hợp với hận.

* asaṅkhārikaṃ: không cần tác-động.

* sasaṅkhārikaṃ: cần tác-động.

Dosacitta: sân-tâm có 2 tâm:

1- Sân-tâm đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, không cần tác-động.

2- Sân-tâm đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, cần tác-động.

NHÂN PHÁT SINH 2 SÂN-TÂM

2 sân-tâm phát sinh do 5 nhân:

1- Dosajjhāsayatā: người có tính hay sân hận.

2- Agambhīrapakatitā: thói quen không suy xét sâu sắc, không tế nhị.

3- Appassutatā: người có ít học hỏi, kém hiểu biết trong các thiện-pháp.

4- Aniṭṭhārammaṇasamāyogo: tiếp xúc với đối-tượng xấu không hài lòng.

5- Āghātavatthusamāyogo: tiếp xúc với đối- tượng hận thù với mình, hoặc người thân của mình.

GIẢNG GIẢI VỀ 2 SÂN-TÂM

Do nguyên nhân nào gọi là sân-tâm?

Bất-thiện-tâm nào có nhân sân (dosahetu), hoặc có sân tâm-sở (dosacetasika) nhiều năng lực dắt dẫn các tâm-sở đồng sinh với bất-thiện- tâm ấy biết đối-tượng xấu, phát sinh khổ tâm, gọi bất-thiện-tâm ấy là sân-tâm (dosacitta).

Sân-tâm có nhân sân (dosahetu) chắc chắn cũng có nhân si (mohahetu) hoặc có sân tâm-sở (dosacetasika) chắc chắn có si tâm-sở (moha- cetasika) che phủ thật-tánh của đối-tượng, nên sân-tâm mù quáng gây tai hại đối-tượng.

Dosacitta: (sân-tâm) phát sinh do nương nhờ 3 pháp căn bản:

1- Vedanā: (thọ tâm-sở) đó là domanassa- vedanā: thọ ưu. Domanassasahagataṃ: đồng sinh với thọ ưu.

2- Paṭigha: sân hận đó là sân tâm-sở. Paṭighasampayutta: hợp với hận.

3- Saṅkhārika (tác-động) đó là asaṅkhārika không cần tác-động, sasaṅkhārika cần tác-động.

Cho nên, sân-tâm phân chia ra làm 2 loại.

* Domanassasahagata: đồng sinh với thọ ưu:

Khi 2 sân-tâm biết đối-tượng xấu, cảm nhận nỗi khổ tâm khó chịu, nóng nảy, sầu não, v.v... đó là domanassa:thọ ưu thuộc về vedanācetasika.

Thọ tâm-sở: vedanā có 5 loại:

1- Dukkhavedanā: thọ khổ.

2- Sukhavedanā: thọ lạc.

3- Somanassavedanā: thọ hỷ.

4- Domanassavedanā: thọ ưu.

5- Upekkhāvedanā: thọ xả.

* Domanassavedanā: thọ ưu này chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi, không đồng sinh với tâm nào khác cả. Cho nên, khi nào sân-tâm phát sinh thì khi ấy chắc chắn có domanassavedanā: thọ ưu đồng sinh.

Vì vậy, gọi là domanassasahagata: đồng sinh với thọ ưu.

* Paṭighasampayutta: hợp với hận:

Khi 2 sân-tâm hợp với hận nghĩa là khi sân- tâm tiếp xúc với đối-tượng xấu thì paṭigha sân hận, khổ tâm khó chịu gây tai hại, phá hoại đối- tượng xấu ấy.

Paṭigha này là dosacetasika: sân tâm-sở luôn luôn chỉ đồng sinh với domanassavedanā mà thôi, không đồng sinh với vedanā nào khác.

Domanassavedanā và paṭigha có 2 tính chất thật-tánh khác nhau như sau:

- Domanassavedanā là 1 trong 5 loại vedanā- cetasika: thọ tâm-sở thuộc về vedanākkhandha: thọ-uẩn thụ hưởng đối-tượng xấu, cảm giác nỗi khổ tâm.

- Paṭigha đó là dosacetasika thuộc về trong saṅkhārakkhandha: hành-uẩn gây tai hại, phá hoại đối-tượng xấu ấy.

Domanassavedanā và paṭigha tuy có 2 tính chất thật-tánh khác nhau, nhưng do năng lực của dosacittuppāda các tâm-sở đồng sinh với sân-tâm, cho nên khi sân-tâm phát sinh thì ắt có domanassavedanā và paṭigha luôn luôn đồng sinh với sân-tâm ấy.

* Asaṅkhārika không cần tác-động:

Khi sân-tâm tiếp xúc với đối-tượng xấu, quá bực tức, sân hận paṭigha có năng lực mạnh, sân- tâm tự mình phát sinh với asaṅkhārika không cần tác-động.

Cho nên, sân-tâm này có năng lực mạnh, ác- nghiệp trong sân-tâm này rất nặng.

* Sasaṅkhārika cần tác-động:

Khi sân-tâm tiếp xúc với đối-tượng xấu, sân hận paṭigha có năng lực yếu, khi có người khác đến tác-động, nên sân-tâm mới phát sinh với sasaṅkhārika cần tác-động.

Cho nên, sân-tâm này có năng lực yếu, ác-nghiệp trong sân-tâm này nhẹ.

* Nguyên nhân gần để phát sinh sân-tâm

Nguyên nhân gần để phát sinh 2 sân-tâm đó là aniṭṭhārammaṇa: đối-tượng xấu và āghātavatthu: đối-tượng hận thù.

Āghātavatthu: đối-tượng hận thù có 10 loại:

1- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đã từng gây tai hại cho ta.

2- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đang gây tai hại cho ta.

3- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy sẽ gây tai hại cho ta.

4- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đã từng gây tai hại cho người thân yêu của ta.

5- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đang gây tai hại cho người thân yêu của ta.

6- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy sẽ gây tai hại cho người thân yêu của ta.

7- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đã từng làm lợi ích cho kẻ thù của ta.

8- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đang làm lợi ích cho kẻ thù của ta.

9- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy sẽ làm lợi ích cho kẻ thù của ta.

10- Hận thù do gặp phải rủi như vấp ngã đau, đạp gai đâm vào bàn chân đau, v.v ...

NHẬN XÉT VỀ 2 SÂN-TÂM

Sân-tâm có 2 tâm:

* Sân-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, không cần tác-động.

* Sân-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, cần tác-động.

- Tâm-sở đồng sinh với sân-tâm thứ nhất có 20 tâm-sở, trong 20 tâm-sở này có tác-ý tâm-sở (cetanācetasika) gọi là ác-nghiệp, cho nên ác- nghiệp này thuộc về ác-nghiệp nặng nhất, bởi vì sân-tâm này đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận không cần tác-động, có năng lực mạnh.

- Tâm-sở đồng sinh với sân-tâm thứ nhì có 22 tâm-sở có 2 tâm-sở thina: buồn-chán và middha: buồn-ngủ, nên làm sân-tâm có năng lực yếu.

Trong 22 tâm-sở này có tác-ý tâm-sở (cetanā- cetasika) gọi là ác-nghiệp. Ác-nghiệp này thuộc về ác-nghiệp nhẹ nhất, bởi vì sân-tâm này đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, cần tác-động, có năng lực yếu.

Trình bày 2 sân-tâm tiếp theo sau 8 tham-tâm bởi vì tham-tâm là nhân, sân-tâm là quả, nếu không có tham-tâm thì chắc chắn cũng không có sân-tâm.

Thật vậy, bậc Thánh Bất-lai diệt tận được tham-ái trong 5 đối-tượng sắc, thanh, hương, vị, xúc trong cõi dục-giới, cũng đồng thời diệt tận được 2 sân-tâm không còn dư sót nữa.

Bậc Thánh-Bất-lai chỉ còn tham-ái trong các bậc thiền sắc-giới thiện-tâm, bậc thiền vô-sắc- giới thiện-tâm, các tầng trời sắc-giới phạm- thiên, các tầng trời vô-sắc-giới phạm-thiên mà thôi. Cho nên bậc Thánh Bất-lai không còn tái- sinh kiếp sau trở lại trong cõi dục-giới, mà chỉ có sắc-giới thiện-nghiệp trong bậc thiền sắc-giới thiện-tâm bậc cao cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có bậc thiền sắc-giới quả-tâm bậc cao gọi là sắc-giới tái-sinh-tâm (paṭisandhicitta) làm phận sự tái-sinh kiếp sau hoá-sinh làm vị phạm-thiên trên tầng trời sắc- giới phạm-thiên tương xứng với sắc-giới quả- tâm ấy mà thôi, rồi chắc chắn sẽ trở thành bậc Thánh A-ra-hán sẽ tịch diệt Niết-bàn tại tầng trời sắc-giới phạm-thiên ấy giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam giới.

QUẢ CỦA SÂN-TÂM

* Sân-tâm (dosacitta) là bất-thiện-tâm có sân tâm-sở (dosacetasika) nhiều năng lực dẫn dắt các tâm-sở đồng sinh với sân-tâm làm khổ tâm trong kiếp hiện-tại và vô số kiếp vị-lai.

Tác-ý tâm-sở đồng sinh với sân-tâm tạo ác- nghiệp. Nếu ác-nghiệp trong sân-tâm ấy có cơ hội cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭi- sandhikāla) có suy-xét-tâm đồng sinh với thọ xả là quả của ác-nghiệp trong sân-tâm gọi là tái-sinh-tâm (paṭisandhicitta) làm phận sự tái- sinh kiếp sau hoá-sinh làm chúng-sinh trong cõi địa-ngục chịu quả khổ cho đến khi mãn quả của ác-nghiệp ấy, mới thoát ra khỏi cõi ác-giới ấy.

MOHAMŪLACITTA

Mohamūlacitta là bất-thiện-tâm có nhân si (mohahetu), hoặc bất-thiện-tâm có si tâm-sở (mohacetasika) nhiều năng lực dẫn dắt các tâm- sở đồng sinh với bất-thiện-tâm ấy, nên gọi là si- tâm (mohacitta).

Si-tâm (mohacitta) này có si tâm-sở đứng đầu dắt dẫn các tâm-sở đồng sinh với si-tâm.

Si tâm-sở (mohacetasika) có 4 tính chất riêng biệt của si tâm-sở:

1- Añāṇalakkhaṇo có trạng-thái không biết tứ Thánh-đế.

2- Ārammaṇasabhāvacchādanaraso có phận sự làm che phủ thật-tánh của các đối-tượng.

3- Andhakārapaccuṭṭhāno có tính chất làm tối tăm là quả hiện hữu.

4-Ayonisomanasikārapadaṭṭhāno do si-mê hiểu biết trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh si tâm-sở.

Mohacitta: si-tâm phát sinh chỉ nương nhờ upekkhāvedanā: thọ xả, hợp với vicikicchā, hoặc uddhacca, cho nên si-tâm phân chia ra làm 2 tâm như sau:

1- Upekkhāsahagataṃ vicikicchāsampayuttaṃ. Si-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ xả, hợp với hoài-nghi.

2- Upekkhāsahagataṃ uddhaccasampayuttaṃ. Si-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ xả, hợp với phóng-tâm.

GIẢI NGHĨA TỪ PĀḶI TRONG 2 SI-TÂM

* Upekkhāsahagata: upekkhā + sahagata:

- upekkhā: thọ xả

- sahagata: đồng sinh với

- upekkhāsahagataṃ: đồng sinh với thọ xả.

*vicikicchāsampayutta: vicikicchā+sampayutta

- vicikicchā: hoài-nghi

- sampayutta: hợp với

- vicikicchāsampayuttaṃ: hợp với hoài-nghi.

* uddhaccasampayutta: uddhacca+sampayutta

- uddhacca: phóng-tâm

- sampayutta: hợp với

- uddhaccasampayuttaṃ: hợp với phóng-tâm.

GIẢNG GIẢI 2 SI-TÂM

1- Si-tâm đồng sinh với thọ xả, hợp với hoài-nghi.

2- Si-tâm đồng sinh với thọ xả, hợp với phóng-tâm.

* Upekkhāsahagataṃ: đồng sinh với thọ xả: Hai si-tâm đồng sinh với thọ xả có tính chất khác với 4 tham-tâm đồng sinh với thọ xả.

Si-tâm đồng sinh với thọ xả dù tiếp xúc với đối-tượng tốt hoặc xấu vẫn bình thản, bởi vì si- mê không biết nhận thức giá trị của đối-tượng ấy.

Còn 4 tham-tâm hợp với thọ xả là khi tiếp xúc với đối-tượng không tốt không xấu, 4 tham- tâm hài lòng ít, nên không đủ để phát sinh thọ hỷ.

* Vicikicchāsampayuttaṃ: hợp với hoài-nghi:

Hoài-nghi có 2 loại:

1- Nivaraṇavicikicchā: hoài-nghi là pháp chướng-ngại của mọi thiện-pháp.

2- Paṭirūpakavicikicchā: hoài-nghi về những môn học chưa hiểu rõ, hoài-nghi về người, vật, v.v... không gọi là hoài-nghi trong si-tâm.

Si-tâm hợp với hoài-nghi đó là nivaraṇa-vicikicchā làm chướng-ngại chứng đắc Thánh- đạo, Thánh-quả và Niết-bàn; có 8 loại hoài-nghi:

1- Buddhe kaṅkhati: hoài-nghi về Đức-Phật rằng: Đức-Phật có thật hay không? Có phải người ta chế-định Đức-Phật ra để tôn thờ,...

Hoài-nghi về 9 ân-Đức-Phật rằng:

Đức-Phật có 9 ân-đức là “Arahaṃ, Sammā- sambuddho,Vijjācaraṇasampanno, Sugato, Lokavidū, Anuttaro purisadammasārathi, Satthā devamanus- sānaṃ, Buddho, Bhagavā” có thật vậy hay không?

2- Dhamme kaṅkhati: hoài-nghi về Đức-Pháp rằng: Đức-Phật thuyết giảng 6 ân-Đức-Pháp là “Svākkhāto Bhagavato dhammo, sandiṭṭhiko, akāliko, ehipassiko, opaneyyiko, paccattaṃ veditabbo viññūhi” có thật vậy hay không?

3- Saṃghe kaṅkhati: hoài-nghi về Đức-Tăng rằng: Chư Thánh Thanh-văn đệ-tử của Đức-Phật có 9 ân-Đức-Tăng là “Suppaṭipanno Bhagavato sāvakasaṃgho, ujuppaṭipanno Bhagavato sāvaka- saṃgho, ñāyappaṭipanno Bhagavato sāvaka- saṃgho, sāmīcippaṭipanno Bhagavato sāvaka- saṃgho. Yadidaṃ cattāri purisayugāni aṭṭha purisapuggalā esa Bhagavato sāvakasaṃgho, āhuneyyo, pāhuneyyo, dakkhiṇeyyo, añjalikaraṇīyo, anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassa” có thật vậy hay không?(5)

4- Sikkhāya kaṅkhati: hoài-nghi về 3 sikkhā là adhisīlasikkhā: thực-hành pháp-hành giới bậc cao, adhicittasikkhā: thực-hành pháp-hành thiền-định bậc cao, adhipaññāsikkhā: thực-hành pháp-hành thiền-tuệ bậc cao trở thành bậc Thánh-nhân, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong 3 giới 4 loài, có thật vậy hay không?

5- Pubbante kaṅkhati: hoài-nghi về ngũ-uẩn đã từng có trong kiếp trước thật hay không? Hoặc kiếp trước có thật vậy hay không?

6- Aparante kaṅkhati: hoài-nghi về ngũ-uẩn sẽ có trong kiếp sau thật hay không? Hoặc kiếp sau có thật vậy hay không?

7- Pubbantāparante kaṅkhati: hoài-nghi về ngũ uẩn kiếp trước, kiếp sau có thật hay không? Hoặc kiếp trước, kiếp sau có thật vậy hay không?

8- Paṭiccasamuppāde kaṅkhati: hoài-nghi về pháp thập-nhị-duyên-sinh:

“Avijjāpaccyā saṅkhārā, Saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ...”(6)

(Do vô-minh làm duyên, nên các hành sinh, Do hành làm duyên, nên thức sinh,...).

Những pháp phát sinh theo nhân và quả liên hoàn với nhau, quả của pháp trước, rồi làm nhân của pháp sau, cứ như vậy diễn tiến không có pháp bắt đầu và cũng không có pháp cuối cùng, có thật vậy hay không?

Si-tâm hợp với 8 điều hoài-nghi này, ngoài ra, những điều hoài-nghi khác không phải là hoài- nghi trong si-tâm.

* Uddhaccasampayuttaṃ: hợp với phóng-tâm

Si-tâm hợp với phóng-tâm là tâm bị động tiếp nhận các đối-tượng lộn xộn, tâm không ổn định, chưa hết chuyện này đã sang qua chuyện khác, định-tâm các đối-tượng không rõ ràng. Cho nên ác-nghiệp trong si-tâm hợp với phóng-tâm có ít năng lực.

Phóng-tâm và hối-hận là 1 trong 5 pháp- chướng-ngại gây trở ngại cho mọi thiện-pháp không thể phát sinh được.

NHÂN SINH HOÀI-NGHI

Hoài-nghi phát sinh do 2 nguyên-nhân là:

1- Ayonisomanasikāra: si-mê hiểu biết trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp.

2- Hoài-nghi nơi Tam-bảo: Đức-Phật-bảo, Đức- Pháp-bảo, Đức-Tăng-bảo; hoài-nghi kiếp trước, kiếp sau, ...

NHÂN DIỆT HOÀI-NGHI

Hoài-nghi diệt do 2 nguyên-nhân là:

1- Yonisomanasikāra: trí-tuệ hiểu biết rõ trong tâm đúng theo thật-tánh của các pháp.

2- Trí-tuệ hiểu biết rõ các pháp: thiện-pháp, bất-thiện-pháp, pháp nên hành, pháp không nên hành, pháp nên phát triển, pháp nên diệt, v.v...

PHÁP DIỆT HOÀI-NGHI

Diệt hoài-nghi có 6 pháp là:

1- Bahussutā: nghe nhiều hiểu rộng.

2- Paripucchakatā: ham thích học hỏi.

3- Vinaye pakataññatā: tinh thông trong Tạng Luật.

4- Adhimokkhabahulatā: quyết định sáng suốt.

5- Kalyāṇamittatā: có bạn thiện trí tốt.

6- Sappāyakathā: nghe lời giáo-huấn hay, hiểu rõ không còn hoài-nghi nữa.

NHÂN SINH PHÓNG-TÂM

Phóng-tâm phát sinh do 2 nguyên-nhân là:

1- Ayonisomanasikāra: si-mê hiểu biết trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp.

2- Phóng-tâm là tâm bị động tiếp nhận các đối tượng lộn xộn, tâm không ổn định, chưa hết chuyện này sang chuyện khác, không tự chủ được.

NHÂN DIỆT PHÓNG-TÂM

Phóng-tâm diệt do 2 nguyên-nhân là:

1- Yonisomanasikāra: trí-tuệ hiểu biết rõ trong tâm đúng theo thật-tánh của các pháp.

2- Thiện-tâm thanh-tịnh an trú trong đối-tượng.

PHÁP DIỆT PHÓNG-TÂM

Diệt phóng-tâm có 6 pháp là:

1- Bahussutā: nghe nhiều hiểu rộng.

2- Paripucchakatā: ham thích học hỏi.

3- Vinaye pakataññatā: tinh thông trong Tạng Luật.

4- Buddhasevitā: thực-hành theo lời giáo huấn của Đức-Phật.

5- Kalyāṇamittatā: có bạn thiện trí tốt.

6- Sappāyakathā: nghe lời giáo-huấn hay, tâm ổn định, thanh-tịnh.

NHẬN XÉT VỀ 2 SI-TÂM

Si-tâm có 2 tâm:

* Si-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ xả, hợp với hoài-nghi.

* Si-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ xả, hợp với phóng-tâm.

* Si-tâm có 2 tâm, không có tham tâm-sở đồng sinh, cũng không có sân tâm-sở đồng sinh, chỉ có si tâm-sở đồng sinh với 2 si-tâm mà thôi, khi tiếp xúc với đối-tượng tốt, không biết tốt, nên không đồng sinh với thọ hỷ; hoặc khi tiếp xúc với đối-tượng xấu, cũng không biết xấu, nên không đồng sinh với thọ ưu. Cho nên, 2 si-tâm này chỉ đồng sinh với thọ xả mà thôi.

* Si-tâm thứ nhất hợp với hoài-nghi và si-tâm thứ nhì hợp với phóng-tâm.

- Nếu si-tâm hợp với hoài-nghi trong đối- tượng thì dù không tác-động (asaṅkhārika) hoặc dù có tác-động (sasaṅkhārika) cũng không có gì đặc biệt.

- Nếu si-tâm hợp với phóng-tâm trong các đối- tượng lộn xộn thì tâm bị động, chưa hết chuyện này đã sang chuyện khác nên mất tự chủ, không có nhiều năng lực. Cho nên dù không tác-động (asaṅkhārika) hoặc dù có tác-động (sasaṅkhārika) cũng không có gì đặc biệt.

Vì vậy, 2 si-tâm đều không có asaṅkhārika và sasaṅkhārika. Còn 8 tham-tâm và 2 sân-tâm, nếu bất-thiện-tâm nào không có tác-động asaṅkhārika thì tạo ác-nghiệp nặng, nếu bất-thiện-tâm nào có tác-động sasaṅkhārika thì tạo ác-nghiệp nhẹ.

* Si-tâm có 2 tâm, không hợp với tà-kiến (diṭṭhi) và hận (paṭigha), bởi vì 2 si-tâm vốn không biết tính-chất của đối-tượng đúng theo sự thật, vả lại, 2 si-tâm đồng sinh với thọ xả (upekkhā), nên không hài lòng cũng không bực tức trong đối-tượng.

Còn tà-kiến (diṭṭhi) phát sinh do hài lòng nơi đối-tượng và hận (paṭigha) phát sinh do bực tức trong đối-tượng. Cho nên, 2 si-tâm không hợp với tà-kiến (như 4 tham-tâm) hoặc không hợp với hận (như 2 sân-tâm).

Si tâm-sở (mohacetasika) gọi là vô-minh (avijjā) phát sinh do 4 pháp āsava: 4 pháp trầm-luân: (ngũ-dục trầm-luân, kiếp trầm-luân, tà-kiến trầm- luân, vô-minh trầm-luân).

“Āsavasamudayā avijjāsamudayo”.(7)

Do sự sinh của 4 pháp trầm-luân, nên có sự sinh của vô-minh.

* Tâm-sở đồng sinh với si-tâm thứ nhất có 15 tâm-sở có hoài-nghi, tác-ý tâm-sở (cetanā cetasika) gọi là ác-nghiệp. Nếu ác-nghiệp này có cơ-hội cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau thì sinh trong loài súc-sinh.

* Tâm-sở đồng sinh với si-tâm thứ nhì có 15 tâm-sở có phóng-tâm, tác-ý tâm-sở (cetanācesika) gọi là ác-nghiệp nhẹ không có khả năng cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau, mà chỉ có khả năng cho quả sau thời-kỳ tái-sinh mà thôi.

QUẢ CỦA SI-TÂM

* Si-tâm (mohacitta) là bất-thiện-tâm có si tâm-sở (mohacetasika) nhiều năng lực dẫn dắt các tâm-sở đồng sinh với si-tâm không chỉ không biết thật-tánh của các pháp, mà còn không biết tính-chất tốt xấu của các đối-tượng nữa, làm cho tâm si mê trong kiếp hiện-tại và các kiếp vị-lai.

Tác-ý tâm-sở đồng sinh với si-tâm tạo ác-nghiệp. Nếu ác-nghiệp trong si-tâm hợp với hoài-nghi có cơ hội cho quả trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) có suy-xét-tâm đồng sinh với thọ xả là quả của ác-nghiệp trong si- tâm hợp với hoài-nghi gọi là tái-sinh-tâm (paṭi- sandhicitta) làm phận sự tái-sinh kiếp sau trong loài súc-sinh, chịu quả khổ cho đến khi mãn quả của ác-nghiệp ấy, mới thoát ra khỏi loài súc-sinh.

GIẢNG GIẢI VỀ 12 BẤT-THIỆN-TÂM

Bất-thiện-tâm (akusalacitta) có 12 tâm, tác-ý tâm-sở (cetanācetasika) đồng sinh với 12 bất-thiện- tâm tạo 10 bất-thiện-nghiệp (ác-nghiệp) (akusala- kamma) phát sinh do nương nhờ 3 môn: thân- môn, khẩu-môn, ý-môn.

* Bất-thiện-nghiệp phát sinh do nương nhờ nơi thân-môn gọi là thân bất-thiện-nghiệp (akusala- kāyakamma) hoặc gọi là thân ác-nghiệp, có 3 loại nghiệp là:

1- Pāṇātipāta: ác-nghiệp sát-sinh.

2- Adinnādāna: ác-nghiệp trộm-cắp.

3- Kāmesumicchārāra: ác-nghiệp tà-dâm.

* Bất-thiện-nghiệp phát sinh do nương nhờ nơi khẩu-môn gọi là khẩu bất-thiện-nghiệp (akusalavacīkamma) hoặc gọi là khẩu ác-nghiệp, có 4 loại nghiệp là:

1- Musāvāda: ác-nghiệp nói-dối.

2- Pisuṇavācā: ác-nghiệp nói lời chia rẽ.

3- Pharusavācā: ác-nghiệp nói lời thô tục.

4- Samphappalāpa: ác-nghiệp nói lời vô ích.

* Bất-thiện-nghiệp phát sinh do nương nhờ nơi ý-môn gọi là ý bất thiện-nghiệp (akusala- manokamma) hoặc gọi là ý ác-nghiệp, có 3 loại nghiệp là:

1- Abhijjhā: ác-nghiệp tham lam của cải của người khác.

2- Byāpāda: ác-nghiệp thù hận người khác.

3- Micchādiṭṭhi: ác-nghiệp tà-kiến thấy sai chấp lầm.

BẤT-THIỆN-TÂM TẠO ÁC-NGHIỆP

* 8 tham-tâm tạo ác-nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý, có 7 loại ác-nghiệp:

- Thân ác-nghiệp có 2 loại: ác-nghiệp trộm- cắp, ác-nghiệp tà-dâm.

- Khẩu ác-nghiệp có 3 loại: ác-nghiệp nói-dối, ác-nghiệp nói lời chia rẽ, ác-nghiệp nói lời vô ích.

- Ý ác-nghiệp có 2 loại: ác-nghiệp tham lam, ác-nghiệp tà-kiến.

* 2 sân-tâm tạo ác-nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý, có 7 loại ác-nghiệp:

- Thân ác-nghiệp có 2 loại: ác-nghiệp sát-sinh, ác-nghiệp trộm-cắp.

- Khẩu ác-nghiệp có 4 loại: ác-nghiệp nói- dối, ác-nghiệp nói lời chia rẽ, ác-nghiệp nói lời thô tục, ác-nghiệp nói lời vô ích.

- Ý ác-nghiệp có 1 loại: ác-nghiệp thù hận.

* 2 si-tâm tạo ác-nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý có 10 loại ác-nghiệp: thân ác- nghiệp có 3 loại, khẩu ác-nghiệp có 4 loại, ý ác- nghiệp có 3 loại.

ÁC-NGHIỆP VỚI ÁC-TÂM

* 3 ác-nghiệp: ác-nghiệp sát-sinh, ác-nghiệp nói lời thô-tục, ác-nghiệp thù-hận phát sinh do năng lực của sân-tâm, có sân tâm-sở dẫn đầu.

* 3 ác-nghiệp: ác-nghiệp tà-dâm, ác-nghiệp tham lam, ác-nghiệp tà-kiến phát sinh do năng lực của tham-tâm, có tham tâm-sở dẫn đầu.

* 4 ác-nghiệp: ác-nghiệp trộm-cắp, ác-nghiệp nói-dối, ác-nghiệp nói lời chia rẽ, ác-nghiệp nói lời vô ích phát sinh khi thì do năng lực của tham-tâm ham muốn lợi lộc; khi thì do năng lực của sân-tâm như trộm-cắp đem vất bỏ, vì ghét người chủ nhân, nói-dối, nói lời chia rẽ, nói lời vô ích để gây thiệt hại cho người khác.

Thật ra, 10 ác-nghiệp này phát sinh trực-tiếp do nương nhờ tham-tâm và sân-tâm. Còn si-tâm tạo ác-nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý, có 10 loại ác-nghiệp chỉ là cách gián-tiếp mà thôi, bởi vì 10 ác-nghiệp phát sinh đều do vô-minh làm nhân.

* Tham-tâm phát sinh có tham tâm-sở dẫn đầu, có si tâm-sở hỗ trợ.

* Sân-tâm phát sinh có sân tâm-sở dẫn đầu, có si tâm-sở hỗ trợ.

* Si-tâm phát sinh chỉ có si tâm-sở dẫn đầu mà thôi.

NHÂN SINH BẤT-THIỆN-TÂM

Bất-thiện-tâm gồm có 12 tâm phát sinh do ayonisomanasikāra: do si-mê biết sai lầm trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp.

Đức-Phật dạy rằng:

- Này chư tỳ-khưu! Như-lai không thấy pháp nào khác làm nhân của bất-thiện-pháp chưa phát sinh thì phát sinh, thiện-pháp đã phát sinh thì bị suy thoái như ayonisomanasikāra.

- Này chư tỳ-khưu! Người nào có ayoniso-manasikāra, bất-thiện-pháp chưa phát sinh thì phát sinh, thiện-pháp đã phát sinh thì bị suy thoái(8).

Ayonisomanasikāra phát sinh do 5 nhân:

1- Pubbe akatapuññatā: không tích luỹ phước-thiện trong kiếp trước.

2- Appaṭirūpadesavāsa: sống ở nơi không thuận lợi, không có bậc thiện-trí, không có Phật-giáo.

3- Asappurisupanissaya: không gần gũi thân cận với bậc thiện-trí trong Phật-giáo.

4- Asaddhammassavana: không lắng nghe chánh-pháp của bậc thiện-trí.

5- Attamicchāpanidhi: tâm biết sai lầm trong ác pháp.

Ayonisomanasikāra phát sinh do 5 nhân này, nhân đầu tiên là không tích luỹ phước-thiện trong những kiếp trước, nên kiếp hiện-tại sinh sống nơi chốn không thuận lợi, không có Phật- giáo, không được gần gũi thân cận với bậc thiện- trí trong Phật-giáo, không có cơ hội lắng nghe chánh-pháp của bậc thiện-trí. Cho nên, người ấy có si-mê, biết sai lầm trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp, làm nhân cho bất-thiện- tâm chưa sinh thì phát sinh, thiện-tâm đã sinh thì bị suy thoái.

Vì vậy, ayonisomanasikāra là nhân phát sinh bất-thiện-tâm.

TÂM VỚI TÂM-SỞ

Tâm (citta) gồm có 89 hoặc 121 tâm và tâm- sở (cetasika) gồm có 52 tâm-sở. Tâm với tâm-sở không thể tách rời nhau được, hễ khi có tâm nào phát sinh, ắt hẳn có một số tâm-sở tương xứng đồng sinh với tâm ấy, bởi vì tâm-sở có 4 trạng- thái là đồng sinh với tâm, đồng diệt với tâm, đồng đối-tượng với tâm, đồng nơi sinh với tâm.

Bất-thiện-tâm với tâm-sở

12 bất-thiện-tâm có 2 loại tâm-sở đồng sinh:

1-Aññasamānācetasika: đồng-sinh toàn-tâm tâm-sở và đồng-sinh tuỳ-tâm tâm-sở có 13 tâm-sở.

2- Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở có 14 tâm-sở.

Như vậy, trong 12 bất-thiện-tâm chỉ có 27 tâm-sở đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm mà thôi.

* Tham-tâm có 8 tâm:

Trong 8 tham-tâm, mỗi tham-tâm có một số tâm-sở đồng sinh với mỗi tham-tâm như sau:

1- Tham-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ hỷ, hợp với tà-kiến, không cần tác-động, có 19 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này là 13 aññasamānā- cetasika + 4 mocatukacetasika + 1 lobhacetasika + 1 diṭṭhicetasika, gồm có 19 tâm-sở(9).

2- Tham-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ hỷ, hợp với tà-kiến, cần tác-động, có 21 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 13 aññasamānā- cetasika + 4 mocatukacetasika + 1 lobhacetasika + 1 diṭṭhicetasika + 2 thidukacetasika, gồm có 21 tâm-sở.

3- Tham-tâm thứ ba đồng sinh với thọ hỷ, không hợp với tà-kiến, không cần tác-động, có 19 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 13 aññasamānācetasika + 4 mocatukacetasika + 1 lobhacetasika + 1 mānacetasika gồm có 19 tâm-sở.

4- Tham-tâm thứ tư đồng sinh với thọ hỷ, không hợp với tà-kiến, cần tác-động, có 21 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 13 aññasamānā- cetasika + 4 mocatukacetasika + 1 lobhacetasika + 1 mānacetasika + 2 thidukacetasika gồm có 21 tâm-sở.

5- Tham-tâm thứ năm đồng sinh với thọ xả, hợp với tà-kiến, không cần tác-động, có 18 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 12 aññasamānā- cetasika (trừ pīticetasika) +4 mocatukacetasika+ 1 lobhacetasika + 1 diṭṭhicetasika gồm có 18 tâm-sở.

6- Tham-tâm thứ sáu đồng sinh với thọ xả, hợp với tà-kiến, cần tác-động, có 20 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 12 aññasamānācetasika (trừ pīticetasika) + 4 mocatukacetasika + 1 lobha- cetasika + 1 diṭṭhicetasika + 2 thidukacetasika, gồm có 20 tâm-sở.

7- Tham-tâm thứ bảy đồng sinh với thọ xả, không hợp với tà-kiến, không cần tác-động có 18 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 12 aññasamānācetasika (trừ pīticetasika) + 4 mocatuka- cetasika + 1 lobhacetasika + 1 mānacetasika, gồm có 18 tâm-sở.

8- Tham-tâm thứ tám đồng sinh với thọ xả, không hợp với tà-kiến, cần tác-động, có 20 tâm-sở đồng sinh với tham-tâm này đó là 12 aññasamānā- cetasika (trừ pīticetasika) + 4 mocatukacetasika + 1 lobhacetasika + 1 mānacetasika + 2 thiduka- cetasika, gồm có 20 tâm-sở.

* Sân-tâm có 2 tâm:

Trong 2 sân-tâm, mỗi sân-tâm có một số tâm-sở đồng sinh với sân-tâm như sau:

1- Sân-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, không cần tác-động, có 20 tâm-sở đồng sinh với sân-tâm này đó là 12 aññasamānā- cetasika (trừ pīticetasika) + 4 mocatukacetasika + 4 docatukacetasika, gồm có 20 tâm-sở.

2- Sân-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ ưu, hợp với hận, cần tác-động, có 22 tâm-sở đồng sinh với sân-tâm này đó là 12 aññasamānācetasika (trừ pīticetasika) + 4 mocatukacetasika+4 docatuka- cetasika+2 thidukacetasika, gồm có 22 tâm-sở.

* Si-tâm có 2 tâm:

Trong 2 si-tâm, mỗi si-tâm có một số tâm-sở đồng sinh với si-tâm như sau:

1- Si-tâm thứ nhất đồng sinh với thọ xả, hợp với hoài-nghi, có 15 tâm-sở đồng sinh với si-tâm này đó là 10 aññasamānācetasika (trừ pīticetasika adhimokkhacetasika, chandacetasika) + 4 mocatuka -cetasika +1 vicikicchācetasika, gồm có 15 tâm-sở.

2- Si-tâm thứ nhì đồng sinh với thọ xả, hợp với phóng-tâm, có 15 tâm-sở đồng sinh với si- tâm này đó là 11 aññasamānācetasika (trừ pīticetasika, chandacetasika) + 4 mocatuka- cetasika, gồm có 15 tâm-sở.

Trong 12 bất-thiện-tâm (ác-tâm), mỗi bất- thiện-tâm (ác-tâm) phát sinh ắt có một số tâm-sở tương xứng đồng sinh với bất-thiện-tâm (ác-tâm) hỗ trợ làm phận sự của ác-tâm ấy.

* Diệt 12 bất-thiện-tâm

12 bất-thiện-tâm (ác-tâm) là ác-pháp nên diệt.

Hành-giả thuộc về hạng người tam-nhân (tihetukapuggala) đã tạo và tích-luỹ đầy đủ 10 pháp-hạnh ba-la-mật từ vô số kiếp trong quá- khứ cho đến kiếp hiện-tại này, có giới-hạnh trong sạch trọn vẹn làm nền tảng, làm nơi nương nhờ, để thực-hành pháp-hành thiền-tuệ có khả năng dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc mỗi Thánh-đạo, mỗi Thánh-quả và Niết-bàn, có khả năng diệt tận được bất-thiện- tâm (ác-tâm) như sau:

1- Chứng đắc Nhập-lưu Thánh-đạo, Nhập-lưu Thánh-quả và Niết-bàn, có khả năng diệt tận được 5 loại bất-thiện-tâm là 4 tham-tâm hợp với tà-kiến và 1 si-tâm hợp với hoài-nghi không còn nữa, trở thành bậc Thánh Nhập-lưu.

2- Chứng đắc đến Nhất-lai Thánh-đạo, Nhất- lai Thánh-quả và Niết-bàn, có khả năng diệt tận được 2 loại bất-thiện-tâm là 2 sân-tâm loại thô không còn nữa, trở thành bậc Thánh Nhất-lai.

3- Chứng đắc đến Bất-lai Thánh-đạo, Bất-lai Thánh-quả và Niết-bàn, có khả năng diệt tận được 2 loại bất-thiện-tâm là 2 sân-tâm loại vi-tế không còn nữa, trở thành bậc Thánh Bất-lai.

4- Chứng đắc đến A-ra-hán Thánh-đạo, A-ra- hán Thánh-quả và Niết-bàn, có khả năng diệt tận được 5 loại bất-thiện-tâm còn lại là 4 tham- tâm không hợp với tà-kiến và 1 si-tâm hợp với phóng-tâm không còn dư sót nữa, trở thành bậc Thánh A-ra-hán.

* Diệt 14 bất-thiện tâm-sở

Thánh-đạo-tuệ diệt tận được 14 bất-thiện tâm-sở.

Bất-thiện tâm-sở có 14 loại tâm-sở chia ra 5 nhóm:

Lotikacetasika: nhóm tham có 3 tâm-sở:

- Lobhacetasika: tham tâm-sở.

- Diṭṭhicetasika: tà-kiến tâm-sở.

- Mānacetasika: ngã-mạn tâm-sở.

Ba tâm-sở này đồng sinh với 8 tham-tâm.

Docatukacetasika: nhóm sân có 4 tâm-sở:

- Dosacetasika: sân tâm-sở.

- Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở.

- Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở.

- Kukkaccacetasika: hối-hận tâm-sở.

Bốn tâm-sở này đồng sinh với 2 sân-tâm.

Mocatukacetasika: nhóm si có 4 tâm-sở:

- Mohacetasika: si tâm-sở.

- Ahirikacetasika: không biết hổ-thẹn tội-lỗi tâm-sở.

- Anottappacetasika: không biết ghê-sợ tội-lỗi tâm-sở.

- Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở.

Bốn tâm-sở này đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm.

Thīdukacetasika: nhóm buồn có 2 tâm-sở:

- Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở.

- Middhacetasika: buồn-ngủ tâm-sở.

Hai tâm-sở này đồng sinh với 5 bất-thiện-tâm cần tác-động.

Vicikicchācetasika: nhóm nghi có 1 tâm-sở:

- Vicikicchācetasika: hoài-nghi tâm-sở chỉ đồng sinh với si-tâm hợp với hoài-nghi mà thôi.

* Mỗi Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được bất-thiện tâm-sở như sau:

1- Nhập-lưu Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 4 bất-thiện tâm-sở là tà-kiến tâm-sở, hoài-nghi tâm-sở, ganh-tị tâm-sở, keo-kiệt tâm- sở không còn nữa.

2- Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 2 bất-thiện tâm-sở loại thô là sân tâm- sở, hối-hận tâm-sở loại thô không còn nữa.

3- Bất-lai Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 2 bất-thiện tâm-sở loại vi-tế là sân tâm-sở, hối-hận tâm-sở loại vi-tế không còn nữa.

4- A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 8 bất-thiện tâm-sở còn lại là tham tâm-sở, ngã-mạn tâm-sở, si tâm-sở, phóng-tâm tâm-sở, buồn-chán tâm-sở, buồn-ngủ tâm-sở, không biết hổ-thẹn tội-lỗi tâm-sở, không biết ghê-sợ tội-lỗi tâm-sở không còn dư sót nữa.

* Diệt 10 loại phiền-não

Thánh-đạo-tuệ diệt tận được10 loại phiền-não.

Trong 14 bất-thiện tâm-sở có 10 tâm-sở gọi là 10 loại phiền-não là tham, sân, si, tà-kiến, ngã- mạn, hoài-nghi, buồn-chán, phóng-tâm, không biết hổ-thẹn tội-lỗi, không biết ghê-sợ tội-lỗi.

* Mỗi Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được phiền-não như sau:

1- Nhập-lưu Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 2 loại phiền-não là tà-kiến (diṭṭhi) và hoài-nghi (vicikicchā) không còn nữa.

2- Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 1 loại phiền-não thô là sân (dosa) loại thô không còn nữa.

3- Bất-lai Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 1 loại phiền-não vi-tế là sân (dosa) loại vi-tế không còn nữa.

4- A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 7 loại phiền-não còn lại là tham (lobha), si (moha), ngã-mạn (māna), phóng-tâm (uddhacca), buồn-chán (thīna), không biết hổ- thẹn tội-lỗi (ahirika), không biết ghê-sợ tội-lỗi (anottappa) không còn dư sót nữa.

* Diệt 10 loại ác-nghiệp

Thánh-đạo-tuệ diệt tận được10 loại ác-nghiệp.

Trong 27 tâm-sở đồng sinh với 12 bất-thiện- tâm, có tác-ý tâm-sở (cetanācetasika) đồng sinh với bất-thiện-tâm gọi là bất-thiện-nghiệp (ác- nghiệp).

Bất-thiện-nghiệp (ác-nghiệp) đó là tác-ý tâm- sở đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm tạo 10 ác- nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý như sau:

* Thân ác-nghiệp có 3 loại:

- Ác-nghiệp sát-sinh.

- Ác-nghiệp trộm-cắp.

- Ác-nghiệp tà-dâm.

* Khẩu ác-nghiệp có 4 loại:

- Ác-nghiệp nói-dối.

- Ác-nghiệp nói lời chia rẽ.

- Ác-nghiệp nói lời thô tục.

- Ác-nghiệp nói lời vô ích.

* Ý ác-nghiệp có 3 loại:

- Ác-nghiệp tham-lam tài sản của người khác.

- Ác-nghiệp thù-hận người khác.

- Ác-nghiệp tà-kiến thấy sai chấp lầm.

Đó là 10 ác-nghiệp được tạo bằng thân, bằng khẩu, bằng ý.

* Mỗi Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được ác-nghiệp như sau:

1- Nhập-lưu Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 5 loại ác-nghiệp là ác-nghiệp sát-sinh, ác-nghiệp trộm-cắp, ác-nghiệp tà-dâm, ác- nghiệp nói-dối, ác-nghiệp tà-kiến không còn nữa.

2- Nhất-lai Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 3 loại ác-nghiệp loại thô là ác-nghiệp chia rẽ, ác-nghiệp nói lời thô tục, ác-nghiệp thù hận không còn nữa.

3- Bất-lai Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 3 loại ác-nghiệp loại vi-tế là ác-nghiệp chia rẽ, ác-nghiệp nói lời thô tục, ác-nghiệp thù-hận không còn nữa.

4- A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ có khả năng diệt tận được 2 loại ác-nghiệp còn lại là ác-nghiệp nói lời vô ích, ác-nghiệp tham-lam không còn dư sót nữa.

Tóm lại, A-ra-hán Thánh-đạo-tuệ đã diệt tận được 5 loại bất-thiện-tâm còn lại, 8 loại bất- thiện-tâm-sở còn lại, 7 loại phiền-não còn lại, 2 loại ác-nghiệp còn lại, mọi tham-ái không còn dư sót, trở thành bậc Thánh A-ra-hán.

Đến khi bậc Thánh A-ra-hán hết tuổi thọ, đồng thời tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới..

Tóm lại, tất cả mọi chúng-sinh thuộc về hạng phàm-nhân vẫn còn đầy đủ 12 bất-thiện-tâm.

Nếu chúng-sinh nào không biết hổ-thẹn tội- lỗi, không biết ghê-sợ tội-lỗi, có tác-ý tâm-sở đồng sinh với bất-thiện-tâm nào thì tạo bất-thiện- nghiệp (ác-nghiệp) ấy.

Sau khi chúng-sinh ấy chết, nếu ác-nghiệp ấy trong ác-tâm có cơ hội cho quả tái-sinh kiếp sau trong 4 cõi ác-giới (địa-ngục, a-su-ra, ngạ-quỷ, súc-sinh), chịu quả khổ của ác-nghiệp ấy trong cõi ác-giới cho đến khi mãn quả của ác-nghiệp ấy, mới thoát ra cõi ác-giới ấy.

Như vậy, tất cả mọi chúng-sinh trong 4 cõi ác- giới (địa-ngục, a-su-ra, ngạ-quỷ, súc-sinh) đều do quả của ác-nghiệp khác nhau mà chính tiền- kiếp của tất cả mọi chúng-sinh ấy đã tạo trong những kiếp quá-khứ.

Ngoài ác-nghiệp của chúng-sinh ấy trong ác- tâm ra, chắc chắn không có một ai có quyền năng đày đọa chúng-sinh nào sinh trong cõi ác- giới nào cả.

Đối với bậc Thánh A-ra-hán đã diệt tận 12 ác- tâm không còn nữa, nên tịch diệt Niết-bàn, giải thoát khổ tử sinh luân-hồi trong tam-giới.

-oo0oo-

(1) Dī.Sīlakkhandhavagga, Brahmajālasutta và Sāmaññaphalasutta.
(2) Dī. Sīlakkhandhavagga, kinh Sāmaññaphalasutta.
(3) Dī. Sīlakkhandhavagga, kinh Sāmaññaphalasutta.
(4) Aṅguttaranikāya, DukanipātaPāḷi, Āsāduppajahavagga.
(5) Tìm hiểu ý nghĩa 9 ân-Đức-Phật, 6 ân-Đức-Pháp, 9 ân-Đức- Tăng trong bộ Nền-Tảng-Phật-giáo quyển II, Quy-Y Tam-Bảo cùng soạn giả.
(6) Tìm hiểu đầy đủ pháp này trong quyển “Tìm Hiểu Pháp-Hành Thiền-Tuệ” cùng soạn giả.
(7) Abhidhammapiṭaka, bộ Vibhaṅga Pāḷi.
(8) Aṅg, Ekakanipāta, Vīriyārambhādivagga.
(9) Tìm hiểu nghĩa và tên tâm-sở trong phần giảng giải 52 tâm-sở sau.

Trang Website được thành lập và quản lý bởi các cận sự nam, cận sự nữ trong Phật Giáo. Mục đích nhằm lưu trữ, số hoá kinh sách và tài liệu Phật Giáo Nguyên Thuỷ - Theravāda.

Chi tiết