Bài 3: Ân đức của Abhidhamma và ý nghĩa chữ Saddamma

BÀI 3: ÂN ĐỨC CỦA ABHIDHAMMA. Ý NGHĨA CHỮ SADDHAMMA

1 HỎI: ABHIDHAMMA ĐƯỢC HIỂN LỘ TRONG THẾ GIAN LÀ DO THƯỢNG TRÍ (UTTAMAÑÑĀṆA) NÀO?

Abhidhamma được hiển lộ trong thế gian là do Toàn giác trí (Sabbaññutaññāṇa), những thượng trí khác không thể làm cho abhidhamma hiển lộ được.

Lẽ thường, thực tướng pháp của danh sắc (nāmarūpa) luôn luôn hiện hữu trong thế gian, nhưng không một ai có thể làm hiển lộ được, cho dù đó là thượng trí của Phật Độc giác (Paccekabuddha). Chỉ có Trí của bậc Chánh giác mới làm cho abhidhamma hiển lộ được mà thôi.

Ví như dòng điện luôn hiện hữu, nhưng trong thời chưa có người tìm ra, điện vẫn không hiển lộ được, hay như các kim loại tuy có sẵn, nhưng không có người nghiên cứu, ráp nối cho thành hệ thống, thành vật hữu dụng thì nó không hiển lộ. Đến khi có người tìm thấy điện, nối ráp các vật như sắt, thép, thủy tinh... làm thành bóng đèn, phi cơ, máy điện thoại... thì nó hiển lộ mang lợi ích đến quần chúng.

Cũng vậy, thực tướng pháp tuy luôn hiện hữu trong thế gian, nhưng vào thời không có Đấng Chánh đẳng giác xuất hiện, nó không được nêu bày. Khi Đức Chánh giác xuất hiện, với Toàn giác Trí, Ngài đã hệ thống từng loại đặc tính pháp để phơi bày rõ ràng, mang lợi ích đến cho nhân thiên.

Vì sao Đức Độc giác không thể nêu bày được thực tướng Pháp?

Tuy trí tuệ của Đức Độc giác cao thượng hơn trí của hai vị Thượng thủ Thinh văn. Các vị Giáo thọ sư có giải như vầy:

- Thắng trí (abhiññāṇa) của ngoại đạo ví như ánh sáng con đom đóm.

- Thắng trí của vị A la hán ví như ánh sáng ngọn lửa.

- Thắng trí của vị A la hán Đại đệ tử ví như ánh sáng ngọn đèn.

- Thắng trí của hai vị Thượng thủ ví như ánh sáng mặt trăng.

- Thắng trí của Đức Độc giác ví như sao mai.

- Thắng trí của Đức Phật Toàn giác ví như ngàn mặt trời cùng chiếu sáng.

Đức Độc giác Phật tuy rõ phận sự Pháp (dhammarasa), phận sự Nghĩa (attharasa), nhưng trí về phận sự từ ngữ (niruttirasa) để diễn đạt pháp, diễn đạt nghĩa, Ngài không thông suốt, do đó không thể diễn đạt đặc tướng pháp. Cũng chính vì thế mà Chư Độc giác không thể tế độ người khác đắc Đạo quả được.

Còn vị Thánh Thinh văn có thể diễn đạt được đặc tướng pháp, độ người đắc Đạo quả, không phải vì trí các Ngài hơn trí Đức Độc giác, mà đây là do tuệ đức (guṇapaññā) của Đức Chánh giác.

Nghĩa là các Ngài học từ nơi Đức Thế Tôn, rồi mang ra phổ hoá đến các chúng sanh khác.

Ngài Buddhaghosa trong sách Atthasālinī có giải rằng:

- Gọi là abhidhamma, là trình độ của bậc Toàn giác, ngoài ra không là trình độ của ai khác. Sự tuyên thuyết làm hiển lộ abhidhamma phải do khả năng của bậc Chánh đẳng giác.

2 HỎI: CÓ PHẢI KHI ĐỨC PHẬT THUYẾT TẠNG ABHIDHAMMA HÀO QUANG CỦA NGÀI PHÁT RA LÀ DO NĂNG LỰC THẦN THÔNG CỦA NGÀI?

Không phải như vậy, vì khi ấy tâm của Ngài cực thanh tịnh, và Phật trí được phát huy thoải mái, hào quang tự hiện khởi.

Một số Giáo thọ sư cho rằng: “Khi ấy Ngài phải tận dụng đến Phật trí tột độ”, phải “ép trí” để phát huy năng lực của một vị Phật. Điều này không phải như thế.

Các vị Giáo thọ sư tiền bối bảo rằng: “Khi Đức Thế Tôn thuyết Tạng kinh hay Tạng luật, Phật trí của Ngài ví như con đại kình ngư phải trườn lên bờ để đi đến mục đích”, khi Ngài thuyết sáu bộ Thắng pháp đầu, Phật trí của Ngài ví như đại kình ngư đi vào sông lớn, tuy có thoải mái hơn so với khi trườn trên khô, nhưng không đủ không gian để vẫy vùng thoả sức. Đến khi Ngài thuyết đến bộ thứ bảy là bộ Paṭṭhāna, Phật trí của Ngài ví như đại kình ngư ra đến đại hải, sâu rộng mênh mông, đại kình ngư ấy vô cùng thoả thích, vẫy vùng không bị chướng ngại.

Cũng vậy, khi Ngài thuyết đến bộ Đại xứ, Phật trí của Ngài có cơ hội phát huy không bị trở ngại đối với các pháp Duyên sinh Duyên hệ cực kỳ thâm sâu và rộng lớn như đại hải, tâm Ngài vô cùng thoả thích và hào quang tự hiện khởi toả ra, ví như vị bác học được trình bày những vấn đề cao siêu trước một nhóm người có sự nhận thức cao, vị học giả ấy say sưa diễn thuyết.

3 HỎI: HÃY GIẢI THÍCH PHÁP CHẾ ĐỊNH (PAÑÑATTI DHAMMA)?

Pháp chế định hay pháp Tục đế là nương theo bản thể (sabhāva), hình tướng... để định đặt ngôn từ, nêu bày ý nghĩa thông tri với nhau.

Hoặc là do ý kiến, quan niệm chung mà danh từ này được chấp nhận, vì chữ sammuti có nghĩa là ý kiến chung, quan niệm chung, như: “Hồn nước”, “truyền thống”, “triết học”... là những danh từ không có bản thể tướng, nhưng được đại chúng đồng ý chấp nhận.

Chữ paññatti được phân tích thành hai từ là: pa + ñatti.

Pa nghĩa là đồng với, trọn vẹn, nổi bật lên, ñatti là nói lên.

Paññatti là nói lên, làm nổi bật ý nghĩa, hay nói lên đồng với ý nghĩa, hoặc nói trọn vẹn ý nghĩa.

Pháp chế định có hai phần là:

Từ ngữ chế định (còn gọi là Danh chế định (nāmapaññatti) và Nghĩa chế định (atthapaññatti).

Danh chế định là những từ ngữ dùng để diễn đạt một bản thể thực tướng hay một quan niệm nào đó. Tức là sự định đặt tên gọi như: người, thú, uẩn, xứ, giới, trách nhiệm...

Nghĩa chế định là nêu bày ý nghĩa của danh từ ấy.

Có sáu cách định đặt danh từ là:

1- DANH CHƠN chế định: là danh từ dùng chỉ cho pháp có thực tướng như: Tâm, trí, sắc pháp, níp bàn...

2- PHI DANH CHƠN chế định: là danh từ chỉ cho pháp không có thực tướng như: Trách nhiệm, Đức vua...

3- DANH CHƠN PHI DANH CHƠN chế định: là danh từ trước chỉ pháp thực tướng, danh từ sau thì không có pháp thực tướng như: tâm của Đức vua Brahmadatta...

4- PHI DANH CHƠN DANH CHƠN chế định: là danh từ trước chỉ pháp không có thực tướng, danh từ sau chỉ pháp có thực tướng như: Người có tâm thanh tịnh...

5- DANH CHƠN DANH CHƠN chế định: là cả hai danh từ trước cũng như sau đều chỉ pháp thực tướng, như: Níp bàn là pháp phi tâm phi thọ.

6- PHI DANH CHƠN PHI DANH CHƠN chế định: cả hai danh từ trước và sau đều không chỉ Pháp thực tướng, như: Người có trách nhiệm...

Về Nghĩa chế định có bảy cách là:

1- HÌNH THỨC chế định: là nương theo hình thức định đặt danh từ, như: vuông, tròn, dài, ngắn...

2- HIỆP THÀNH chế định: hợp nhiều phần lại, định đặt thành một tên gọi chung, như xe, thuyền, đồng hồ... hay chúng sanh là từ ngữ chỉ cho năm uẩn hợp thành.

3- CHÚNG SANH chế định: là nói đến mười hai hạng người theo nghĩa chân đế.

4- PHƯƠNG HƯỚNG chế định: là Đông, Tây, Nam, Bắc, trên, dưới...

5- HƯ KHÔNG chế định, như: hang, động, hố, kẽ hở, ao hồ...

6- THỜI TIẾT chế định, như: năm, tháng, mùa, ngày...

7- TIÊU BIỂU chế định: là nêu bày ra để biết, như đề mục thiền, bảng hiệu, màu sắc, ký hiệu...

Giữa Danh và Nghĩa chế định có sự tương quan với nhau là:

- Có cùng Danh từ nhưng khác nhau ý nghĩa, như Trưởng giả Citta có nói rằng: “Vô lượng tâm giải thoát là bốn tâm vô lượng: Từ tâm, Bi tâm, Hỷ tâm, Xả tâm”. Đồng thời cũng là tâm nhận Níp bàn giới.

- Vô tướng tâm giải thoát là bốn tâm thiền Vô sắc, đồng thời cũng là tâm quán sát tướng vô thường đắc Níp bàn giới (chỉ tâm Đạo thành tựu được do quán vô thường)1.

Có cùng ý nghĩa nhưng khác danh từ gọi. như pháp Vô-vi, pháp Vô nhân, pháp Vô-lậu... đều chỉ cho Níp bàn.

Nghĩa là một danh từ có thể nêu nhiều ý nghĩa, hay một ý nghĩa có nhiều danh từ để gọi.

4 HỎI: GIỮA PHÁP CHÂN ĐẾ VÀ PHÁP TỤC ĐẾ, PHÁP NÀO BAO LA, KHÓ ĐẠT THÔNG SUỐT HƠN?

Trong hai pháp chân đế và chế định, pháp chế định bao la và khó thông đạt hơn.

Theo đường lối thế gian, pháp chế định rất đa dạng và phức tạp, là kiến thức của nhiều môn học như: Triết học, toán học, thực vật học, khảo cổ học, nhân chủng học... của nhiều ngành nghề khác nhau như: ngành y, ngành dược, công nghiệp, chăn nuôi, thương mại... Sự am tường tất cả những học thuật, ngành nghề ấy rất khó khăn.

Còn Chế định (paññatti) trong Phật học, là sự học hỏi Tam tạng, Phật ngôn (buddhabhāsita), Sớ giải (atthakathā), Phụ Sớ giải (Tīkā) cũng nhiều và khó khăn như:

- Chế định liên hệ đến chúng sanh, có nhiều sự khác nhau cần phải hiểu biết, như đời sống nhân loại, đời sống chư thiên, đời sống Phạm thiên, đời sống bàng sanh, ngạ quỷ... hay tên gọi từng loại chúng sanh như: tên người, tên chư thiên, tên Phạm thiên, tên loài rồng, tên loài voi, tên loài cá... hoặc tên gọi từng chi thể như: mỏ chim, miệng cọp, vuốt rồng, tay gấu, bờm ngựa, ức chim, kỳ, vây cá...

- Chế định đối với pháp vô mạng quyền, cũng có nhiều tên gọi như: tên sông, núi, cây, cỏ, quốc độ, kinh thành, thị trấn....

Chính trong Chế định của chế định trong phật học cũng đa dạng không kém, như có nhiều loại ngôn ngữ Phật học: Hán tạng, Tam tạng Thái ngữ, Tam tạng Miến ngữ...

Chính pháp chế định khó thông suốt và không thấu đạt được thực tính của paramattha, khiến sanh ngờ vực về Đạo quả, Níp bàn, không tin tưởng có người thành tựu bậc Thánh nhân thật sự.

Tóm lại, pháp chế định là pháp bao la, khó thông suốt hết.

---

(1) Tăng chi kinh.

Trang Website được thành lập và quản lý bởi các cận sự nam, cận sự nữ trong Phật Giáo. Mục đích nhằm lưu trữ, số hoá kinh sách và tài liệu Phật Giáo Nguyên Thuỷ - Theravāda.

Chi tiết

Bài 3: Ân đức của Abhidhamma và ý nghĩa chữ Saddamma

Từ điển Pali

Tạng Luật

Tạng Kinh

Vi Diệu Pháp

Giảng Pháp

Học Thiền Vipassanā

Lý Thuyết Vipassanā

Soạn / Dịch Giả

Phật Học Căn Bản

Sử Liệu Phật Giáo

Vấn Đáp Phật Pháp

Góc Nhìn

Cổ Ngữ Pāli

Bậc Trưởng Lão

Mục Khác

Đăng Ký Thành Viên

Kinh Tụng

Lớp Phật Pháp

Lời Ngỏ

Góc Sáng Tác