BÀI 8: Giải thích ý nghĩa của citta, ceta, nāma, mana, viññāna

Bài 8: Giải thích ý nghĩa của citta, ceta, nāma, mana, viññāna

Trở về Trang kế

BÀI 5:

1. HỎI: HÃY DỊCH ĐOẠN PĀLI TRONG ABHIDHAMMATTHASAṄGAHA: “TATTHA CITTAṂ TĀVA CATUBBIDAṂ HOTI: KĀMĀVACARAṂ RŪPĀVACARAṂ ARŪPĀVACARAṂ LOKUTTARAÑCETI”. GIẢI THÍCH TỪ KĀMĀVACARA (DỤC GIỚI)?

Đoạn văn Pāli ấy có nghĩa là:

Ở đây có bốn loại tâm là: tâm Dục giới, tâm Sắc giới, tâm Vô sắc giới và tâm Siêu thế.

Giải thích:

Citta (tâm), từ ngữ căn là cint hay cit, nghĩa là suy nghĩ. Có những câu giải tự như sau:

- Ārammaṇaṃ cintetīti = cittaṃ: Tư duy (suy nghĩ) đến cảnh, gọi là tâm.

- Cinteti sampayuttadhamma etenāti = cittaṃ: Nhờ cái nào mà các pháp tương ưng (chỉ các sở hữu cùng sanh lên) nhận biết cảnh, cái ấy gọi là tâm.

- Cintanamattaṃ = cittaṃ: Chính cái biết (suy nghĩ), gọi là tâm.

Một số học giả ghi nhận rằng: Cinteti đồng nghĩa với vijānāti (biết) như Cinteti = vijānāti

Do đó tâm thường được định nghĩa là “biết đến cảnh (ārammaṇa). Như thế, nhận biết cảnh gọi là tâm.

Sự nhận biết cảnh của tâm là sự nhận biết đơn thuần, như vậy, tâm và cảnh (ārammana) xem như tách biệt nhau. Nói cách khác, tâm là khác, cảnh là khác; cảnh là đối tượng của tâm.

Mặt khác, chữ citta còn có nghĩa là đa dạng, tức là sự biết cảnh này rất đa dạng và làm cho các pháp khác trở nên đa dạng phức tạp. Như có câu giải tự sau:

Cittì karotīti = cittam: Cái nào (dhammajāti: Pháp chủng) làm đời sống chúng sanh trở nên đa dạng, pháp ấy gọi là tâm.

Thật vậy, sở dĩ chúng sanh đa dạng, có chủng loại khác nhau, đời sống sai biệt... là do sở hành hay hạnh nghiệp (thiện, bất thiện) sai biệt, sở hành sai biệt do tham ái sai biệt (rāga: tham ái), tham ái sai biệt do tâm sai biệt.

Ngay cả những đồ vật vô tri (ajīvita) như đất, nước, cây cối... trở nên đa dạng phức tạp cũng từ nơi tâm tạo tác. Như những kiểu nữ trang được hình thành do sự sáng tạo của người thợ bạc, những Hoàng cung, lâu đài mỹ diệu cũng do sự suy nghĩ của các Kiến trúc sư...

Tóm lại, nói theo bản thể, citta có ba khía cạnh:

- Có trạng thái nhận biết cảnh.

- Là nhân khiến các tâm sở cùng biết cảnh như nó.

- Làm cho những sinh vật (jīvita) hay các loại vô sinh (ajīvita) trở nên đa dạng sai biệt.

Những từ ngữ như citta, ceta, nāma, mana, viññāna là những danh từ được xem như đồng nghĩa nhau nhưng mỗi từ lại có nét khác biệt nhau.

* Nāma (danh) là chỉ những thành phần thuộc lãnh vực trừu tượng, tức là về tinh thần (nibbaṭṭika: trừu tượng).

Có hai loại Danh pháp (nāmadhamma) là danh pháp hữu vi và danh pháp vô vi.

Danh pháp hữu vi, là những thành phần trừu tượng, nhưng thành tựu do có nhân có duyên tạo tác, tức là Thọ (venadā), Tưởng (saññā), Hành (saṅkhāra) và Thức (viññāṇa).

Còn danh pháp vô vi tuy có thực tướng (lakkhaṇa), nhưng không do nhân duyên trực tiếp tạo tác, đó chính là Nípbàn, chế định.

* Viññāṇa (thức) phân tích thành vi + ñāṇa.

Vi là đặc biệt, ñāṇa là sự hiểu biết, nhận thức.

Viññāṇa là sự nhận biết (cảnh) theo nhiều cách đặc biệt, như biết cảnh sắc do mắt, biết cảnh thinh do tai, biết cảnh khí do mũi...

Gom gọn lại có sáu loại thức là: Nhãn thức (cakkhuviññāṇa), nhĩ thức (sotaviññāṇa), tỷ thức (ghānaviññāṇa), thiệt thức (jīvhaviññāṇa), thân thức (kāyaviññāṇa) và ý thức (manoviññāṇa). Được phân thành sáu loại như thế do nương vào sáu cửa (dvāra).

Một cách khác, vi nghĩa là không có, ñāṇa là trí. Tức là sự nhận thức này không có cái biết của trí tham dự, đó chỉ là cái biết đơn thuần do thức mà thôi.

Viññāṇa chỉ chung cho tất cả tâm, như câu nói viññāṇakkhandha (Thức uẩn).

Phần chính yếu ở đây là nói sự nhận biết cảnh của Thức theo cách đặc biệt, tức là sự biết này không phải do trí, không phải do tưởng.

Trong pháp Duyên khởi (paṭicca samuppāda) có ghi rằng: “Saṅkhāra paccayā viññāṇam: Hành duyên thức”. Thức ở đây chỉ cho ba mươi hai Tâm quả hiệp thế.

* Mana (ý) là chỉ cho những tâm có phận sự đổng lực (javana kicca), tức là có tính hưởng cảnh và xử sự cảnh thích ứng, ví như người có tài sản và cách sử dụng tài sản ấy.

Chính Ý (mano) này sẽ duy tồn lại hạt giống (bīja) của nghiệp tạo thành quả an lạc hay đau khổ về sau (vipāka: quả dị thục).

Như trong Dhammapāda (Pháp cú kinh) có ghi: “Mano pubbaṅgamā dhammā...Ý dẫn đầu các pháp....”⁽¹⁾.

Cũng có những Ý không lưu hạt giống để tạo quả dị thục, nhưng vẫn có phận sự xử sự cảnh thích ứng, như những tâm Đại hạnh (kiriyacitta) hữu nhân, tâm quả Siêu thế (lokuttarapalacitta).

Tóm lại, cả bốn từ ngữ: citta, nāma, viññāna, mana có chung một khía cạnh là nhận biết cảnh đơn thuần, nhưng cũng có khía cạnh sai khác nhau là:

- Có trạng thái đa dạng và làm cho các pháp trở nên đa dạng gọi là tâm (citta).

- Nói về lãnh vực trừu tượng thuộc tinh thần thì gọi là nāma.

- Nhận thức cảnh do nương môn khác nhau và không có sự tham dự của cái biết do tưởng hay do trí thì gọi là viññāṇa.

- Xử sự với cảnh thích ứng gọi là mana.

Kāmāvacaracitta (tâm Dục giới) khi phân tích từ được: Kāma + avacara + citta.

Kāma là dục có ba loại là:

- Kāmabhūmi (Dục giới): chỉ cho năm trần cảnh là sắc, thinh, khí, vị và xúc. Là nơi chúng sinh thọ dụng năm trần cảnh có tính khả hỷ, khả lạc, khả ái.

- Vatthukāma (vật dục): Khi năm trần cảnh tăng trưởng, trở thành đối tượng hợp ý chúng sinh, khiến chúng sinh này phát sanh phiền não, dính mắc trong trần cảnh ấy.

Tức là năm trần cảnh được gọi là vật dục khi chúng trở thành đối tượng (cảnh) của phiền não dục như mong muốn sắc đẹp, tiếng du dương...

- Kilesakāma (phiền não dục): Chỉ cho kāmataṅhā (dục ái), là sự ham muốn hưởng thụ trong cảnh ấy. Như muốn hưởng thụ sắc đẹp...

Có những câu giải tự về kāma như sau:

- Kāmetīti = kāmo.

Pháp nào là sự ham muốn trong cảnh trần, pháp ấy gọi là dục.

DỤC trong câu này chỉ cho dục ái (kāmataṅhā), là phiền não dục (kilesataṅhā).

- Kāmīyatīti = kāmo.

Pháp nào là cảnh (đối tượng) làm phát sanh dục ái (kāmataṅhā), pháp ấy gọi là dục.

DỤC trong câu này chỉ cho vật dục (vatthukāma), tức là tâm dục giới (kāmacitta) cùng tâm sở (cetasika) hợp với tâm ấy, và sắc pháp (rūpa).

- Kāmassa bhavoti = kāmo.

Cõi nào là môi trường sinh khởi cho vật dục (vattthukāma) và phiền não dục (kilesakāma).Cõi ấy được gọi là cõi dục.

Dục ở đây chỉ cho mười một cõi dục giới .

Avacara nghĩa là dạo đi, lưu chuyển, avacara là cái gì linh động, thường hiện hữu di chuyển tới lui.

Tâm dục giới là những loại tâm lưu chuyển trong cõi dục, nhận lấy cảnh trần để quến tụ phiền não. Như có câu giải tự:

- Kāme avacaratīti = kāmāvacaram.

Tâm nào thường lưu chuyển trong cõi dục, tâm ấy gọi là tâm dục giới (kāmāvacara).

Tuy thường lưu chuyển trong cõi dục, nhưng không phải tâm dục giới này chỉ đón nhận cảnh dục (kāmārammaṇa), có những loại tâm dục giới có khả năng nhận cảnh Đáo đại, cảnh chế định và cảnh Siêu thế như Ý môn hướng tâm (manodvāravajjanacitta) chẳng hạn, hay tâm đại thiện (mahākusalacitta) hợp trí, những loại tâm này có khả năng thâu bắt mọi cảnh, bất kể là cảnh dục (kāmārammaṇa), cảnh Đáo đại (mahaggatārammaṇa), cảnh Siêu thế (lokuttarārammaṇa), hay cảnh Chế định (paññatti ārammaṇa).

Cũng có những tâm chỉ đơn thuần biết cảnh dục như Ngũ song thức (dve pañcaviññāṇa), tâm Quan sát (santīraṇacitta - Suy đạt tâm), Ý giới (manodhātu), nhưng dù thâu bắt cảnh nào chăng nữa, tên của tâm ấy vẫn không thay đổi, không phụ thuôc vào cảnh mà nó nhận biết, chắc chắn nó vẫn mang tên tâm dục giới (kāmāvacaracitta), vì nhóm tâm này đa phần nhận biết cảnh dục và phổ thông cho nhiều loại chúng sanh.

Ví như người Ấn tuy biết nhiều sinh ngữ như Anh ngữ, Pháp ngữ, Đức ngữ... nhưng không phải khi nói lên tiếng Anh mà được gọi là người Anh, vẫn có tên gọi là “người Ấn”, vì người này thường xuyên nói tiếng Ấn hơn và không phải người Ấn nào cũng thông thạo nhiều sinh ngữ, tiếng Ấn phổ thông cho dân Ấn.

Cũng vậy, chỉ những trường hợp đặc biệt, tâm dục giới mới thâu bắt cảnh Đáo đại, cảnh Siêu thế, đa phần thì chúng bắt cảnh Dục. Tức là tâm bắt cảnh Đáo đại phải là người đắc chứng thiền (jhānalābhūpuggalā), đắc thông (abhiññāṇalābhūpuggalā), còn nếu nhận cảnh Siêu thế, người ấy phải là Bậc Thánh Nhân (ariyapuggalā).

Mặt khác, gọi là “thường lưu chuyển (dạo đi) trong dục giới” không phải chúng chỉ hiện hữu trong cõi dục, cũng có những loại tâm dục giới xuất hiện ở cõi Sắc, cõi Vô sắc như tâm đại thiện, tâm tham, tâm si... chẳng hạn.

Nhưng dù xuất hiện ở cõi nào chúng vẫn mang tên là tâm Dục giới. Ví như người Thái chẳng phải chỉ ở trong nước Thái, họ có thể ở nhiều nước khác trên thế giới, nhưng dù ở nước nào chăng nữa, người ấy vẫn được gọi là người Thái.

Tóm lại, tâm dục giới là tâm thường thâu bắt cảnh dục.

2. HỎI: HÃY GIẢI THÍCH TÂM (CITTA) HAY THỨC (VIÑÑĀṆA) LÀ SỰ BIẾT CẢNH ĐƠN THUẦN NHƯ THẾ NÀO?

Tuy thức hay tâm có trạng thái “biết cảnh luôn luôn”, nhưng sự biết này gọi là “đơn thuần”

nghĩa là chỉ cho sự biết này loại trừ sự biết do tưởng (saññā) và sự biết do trí (ñāṇa). Các Giáo thọ sư Anīlaṭīkā có giải rằng:

- Vijāmanaṃ nāma upaladdhi:

Luôn luôn biết cảnh bằng cách tách lìa khỏi saññā (tưởng) và paññā (trí), nên gọi là biết cảnh đơn thuần.

Trong sự nhận biết cảnh có ba cách:

1. Biết do tưởng (saññā).

2. Biết do thức (viññāṇa).

3. Biết do trí (paññā).

Gọi là “biết do tưởng”, là sự biết do nhớ lại vật, đối tượng (ārammaṇa) đã từng gặp như nhớ lại màu xanh, vàng, tròn, vuông... sự biết do tưởng cũng có khi đúng cũng có khi sai. Ví như đứa trẻ nhìn thấy vàng, nó cũng biết rằng là vàng, do nhớ lại vật có màu vàng đã từng gặp, nhưng vàng thật hay vàng giả thì nó không biết được. Đây gọi là cái biết do tưởng (saññā).

Gọi là “biết do thức”, là cái biết không cần phải nhớ lại, cũng không cần phải suy xét nhiều, cái biết tự nhiên đến. Ví như người kinh doanh vàng ngọc, trông thấy vàng là biết ngay, không cần phải nhớ lại. Cái biết này đúng nhưng không sâu.

Gọi là “biết do trí ”, là cái biết đúng theo thực tướng đối tượng, tức là sự biết rõ ràng: Đây là đối tượng tốt đẹp cần giữ lấy, cần duy trì; đây là đối tượng không tốt đẹp cần loại bỏ. Ví như người thợ bạc khi nhìn thấy vàng biết rõ ràng đấy là vàng thật hay vàng giả, có trọng lượng là bao nhiêu đây, loại vàng này thích hợp với kiểu nữ trang như vầy, như vầy hay làm thành vật dụng... Đây là cách biết do tuệ.

Cái biết của thức gọi là đặc biệt do loại trừ 2 cái biết: của tưởng và của trí.

Ý nghĩa ĐƠN THUẦN ở đây là nói đến sự biết “theo đường hướng riêng”, không liên quan gì đến tưởng và trí mặc dù vẫn có sự hiện diện của hai pháp này.

Ví như ba người cùng đi đến một thành phố, nhưng mỗi người nhận định thành phố theo hướng riêng của mình. Cũng vậy, mặc dầu có tưởng, đôi khi có trí đi chung, nhưng mỗi pháp nhận biết cảnh theo cách riêng của mình.

---

(1) - Dhp, câu 1- 2.

Trang Website được thành lập và quản lý bởi các cận sự nam, cận sự nữ trong Phật Giáo. Mục đích nhằm lưu trữ, số hoá kinh sách và tài liệu Phật Giáo Nguyên Thuỷ - Theravāda.

Chi tiết

Bài 8: Giải thích ý nghĩa của citta, ceta, nāma, mana, viññāna

Từ điển Pali

Tạng Luật

Tạng Kinh

Vi Diệu Pháp

Giảng Pháp

Học Thiền Vipassanā

Lý Thuyết Vipassanā

Soạn / Dịch Giả

Phật Học Căn Bản

Sử Liệu Phật Giáo

Vấn Đáp Phật Pháp

Góc Nhìn

Cổ Ngữ Pāli

Bậc Trưởng Lão

Mục Khác

Đăng Ký Thành Viên

Kinh Tụng

Lớp Phật Pháp

Lời Ngỏ

Góc Sáng Tác

1. HỎI: HÃY DỊCH ĐOẠN PĀLI TRONG ABHIDHAMMATTHASAṄGAHA: “TATTHA CITTAṂ TĀVA CATUBBIDAṂ HOTI: KĀMĀVACARAṂ RŪPĀVACARAṂ ARŪPĀVACARAṂ LOKUTTARAÑCETI”. GIẢI THÍCH TỪ KĀMĀVACARA (DỤC GIỚI)?

2. HỎI: HÃY GIẢI THÍCH TÂM (CITTA) HAY THỨC (VIÑÑĀṆA) LÀ SỰ BIẾT CẢNH ĐƠN THUẦN NHƯ THẾ NÀO?