Tâm Với Tâm Sở

VI DIỆU PHÁP HIỆN THỰC TRONG CUỘC SỐNG
Soạn-giả Tỳ-khưu Hộ-Pháp Dhammarakkhita Bhikkhu (Aggamahāpaṇḍita)

TÂM VỚI TÂM-SỞ

Khi tâm nào phát sinh luôn luôn có một số tâm-sở tương xứng đồng sinh với tâm ấy.

* Citta: tâm gồm có 89 hoặc 121 tâm.

* Cetasika: tâm-sở gồm có 52 tâm-sở.

Tiếp theo sẽ trình bày 52 tâm-sở.

Trong bộ Abhidhammatthasaṅgaha: Vi-diệu- pháp-yếu-nghĩa, chương thứ nhì Cetasika- saṅgaha: Tâm-sở yếu-lược gồm có 52 tâm-sở.

Tâm-sở như thế nào?

Cetasika: tâm-sở là 1 trong 4 chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) citta, cetasika, rūpa, nibbāna.

Cetasika: tâm-sở có 52 tâm luôn luôn nương nhờ nơi tâm phát sinh (cittanissitalakkhaṇaṃ).

Cetasika với citta: tâm-sở với tâm có 4 trạng-thái:

1- Ekuppāda: đồng sinh với tâm.

2- Ekanirodha: đồng diệt với tâm.

3- Ekālambana: đồng đối-tượng với tâm.

4- Ekavatthuka: đồng nơi sinh với tâm.

Như vậy, tâm với tâm-sở đồng sinh với nhau, tâm-sở luôn luôn nương nhờ nơi tâm, đồng sinh với tâm. Tâm-sở đơn phương không thể phát sinh, và tâm phát sinh không thể thiếu tâm-sở được.

Trạng-thái đặc biệt của tâm-sở chân-nghĩa- pháp có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Cittanissitalakkhaṇaṃ có trạng-thái nương nhờ nơi tâm.

2- Aviyoguppadānarasaṃ có phận sự đồng sinh với tâm.

3- Ekālambanapaccupaṭṭhānaṃ nhận biết cùng đối-tượng với tâm là quả hiện hữu.

4- Cittuppādapadaṭṭhānaṃ sự phát sinh của tâm là nguyên-nhân gần phát sinh tâm-sở.

Tâm và tâm-sở thuộc về danh-pháp (nāma- dhamma), nên tâm với tâm-sở đồng sinh với nhau.

Tâm (citta) chỉ có một trạng-thái biết đối- tượng mà thôi, tâm-sở (cetasika) có trạng-thái phục vụ hỗ trợ cho tâm biết đối-tượng khác nhau theo năng lực của tâm-sở.

Tuy tâm-sở có trạng-thái hỗ trợ cho tâm biết đối-tượng như vậy, nhưng tâm vẫn là chủ, là nơi nương nhờ của tâm-sở phát sinh. Tâm với tâm-sở hợp với nhau gọi là sampayuttadhamma.

SỐ LƯỢNG TÂM-SỞ

Trong bộ Abhidhammatthasaṅgaha: Vi-diệu- pháp-yếu-nghĩa, chương thứ nhất Cittasaṅgaha: Tâm-yếu-lược gồm có 89 hoặc 121 tâm, đó là tính theo 4 loại tâm khác nhau, biết 6 đối-tượng khác nhau, theo 3 cõi-giới khác nhau,... nên phân chia ra có 89 hoặc 121 tâm.

Thật ra, tâm chỉ có một trạng-thái biết đối- tượng mà thôi.

* Chương thứ nhì Cetasikasaṅgaha: Tâm-sở- yếu-lược gồm có 52 tâm-sở, đó là tính theo trạng-thái riêng của mỗi tâm-sở.

Mỗi tâm-sở đều có 4 pháp lakkhaṇādicatuka là lakkhaṇa: trạng-thái, rasa: phận sự, paccupaṭṭhāna: quả hiện hữu, padaṭṭhāna: nguyên-nhân gần phát sinh tâm-sở ấy.

Cho nên, 52 tâm-sở có 52 trạng-thái riêng của mỗi tâm-sở.

PHÂN CHIA TÂM-SỞ

52 tâm-sở phân chia ra làm 3 nhóm:

1- Aññasamānācetasika: đồng-sinh-toàn-tâm, tuỳ-tâm tâm-sở gồm có 13 tâm-sở.

2- Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở gồm có 14 tâm-sở.

3- Sobhaṇacetasika: tịnh-hảo tâm-sở gồm có 25 tâm-sở.

I- AÑÑASAMĀNĀCETASIKA: ĐỒNG-SINH TOÀN-TÂM, TUỲ-TÂM TÂM-SỞ

Aññasamānacetasika: đồng-sinh-toàn-tâm, tuỳ- tâm tâm-sở gồm có 13 tâm-sở chia ra 2 loại:

- Sabbacittasādhāraṇacetasika:đồng-sinh toàn- tâm tâm-sở có 7 tâm-sở.

- Pakiṇṇakacetasika: đồng-sinh tuỳ-tâm tâm- sở có 6 tâm-sở.

- Sabbacittasādhāraṇacetasika: đồng-sinh toàn- tâm1 tâm-sở có 7 tâm-sở:

1- Phassacetasika: xúc tâm-sở.

2- Vedanācetasika: thọ tâm-sở.

3- Saññācetasika: tưởng tâm-sở.

4- Cetanācetasika: tác-ý tâm-sở.

5- Ekaggatācetasika: nhất-tâm tâm-sở.

6- Jīvitindriyacetasika: danh-mạng-chủ tâm-sở.

7- Manasikāracetasika: chú-ý tâm-sở.

Bảy tâm-sở này đồng sinh với tất cả các tâm gồm có 89 hoặc 121 tâm.

- Pakiṇṇakacetasika: đồng-sinh tuỳ-tâm tâm-sở có 6 tâm-sở:

1- Vitakkacetasika: hướng-tâm tâm-sở.

2- Vicāracetasika: quan-sát tâm-sở.

3- Adhimokkhacetasika: quyết-định tâm-sở.

4- Vīriyacetasika: tinh-tấn tâm-sở.

5- Pīticetasika: hỷ tâm-sở.

6- Chandacetasika: nguyện-vọng tâm-sở.

Sáu tâm-sở này đồng sinh rải rác tuỳ theo các tâm hợp với nhau được.

II- AKUSALACETASIKA: BẤT-THIỆN TÂM-SỞ

Bất-thiện tâm-sở gồm có 14 tâm-sở đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm, chia ra 5 nhóm:

A- Mocatukacetasika: nhóm si có 4 tâm-sở:

1- Mohacetasika: si tâm-sở.

2- Ahirikacetasika: không-hổ-thẹn tâm-sở.

3- Anottappacetasika: không-ghê-sợ tâm-sở.

4- Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở.

Bốn tâm-sở này đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm.

B- Lotikacetasika: nhóm tham có 3 tâm-sở:

1- Lobhacetasika: tham tâm-sở.

2- Diṭṭhicetasika: tà-kiến tâm-sở.

3- Mānacetasika: ngã-mạn tâm-sở.

Ba tâm-sở này đồng sinh với 8 tham-tâm.

C- Dosatukacetasika: nhóm sân có 4 tâm-sở:

1- Dosacetasika: sân tâm-sở.

2- Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở.

3- Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở.

4- Kukkuccacetasika: hối-hận tâm-sở.

Bốn tâm-sở này đồng sinh với 2 sân-tâm.

D- Thīdukacetasika: nhóm buồn có 2 tâm-sở:

1- Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở.

2- Middhacetasika: buồn-ngủ tâm-sở.

Hai tâm-sở này đồng sinh với 5 bất-thiện-tâm cần tác-động.

Đ-Vicikicchācetasika: nhóm nghi có 1 tâm-sở:

1- Vicikicchācetasika: hoài-nghi tâm-sở chỉ đồng sinh với si-tâm hợp với hoài-nghi mà thôi.

III- SOBHAṆACETASIKA: TỊNH-HẢO TÂM-SỞ

Tịnh-hảo tâm-sở gồm có 25 tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, chia ra 4 loại:

1- Sobhaṇasādhāraṇacetasika có 19 tâm-sở.

2- Viraticetasika có 3 tâm-sở.

3- Appamaññācetasika có 2 tâm-sở.

4- Paññindriyacetasika có 1 tâm-sở.

1- Sobhaṇasādhāraṇacetasika: đồng-sinh toàn- tâm-tịnh-hảo tâm-sở có 19 tâm-sở:

1- Saddhācetasika: tín tâm-sở.

2- Saticetasika: niệm tâm-sở.

3- Hirīcetasika: hổ-thẹn tâm-sở.

4- Ottappacetasika: ghê-sợ tâm-sở.

5- Alobhacetasika: vô-tham tâm-sở.

6- Adosacetasika: vô-sân tâm-sở.

7-Tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm-sở.

8- Kāyapassaddhicetasika: tam-uẩn an-tịnh tâm-sở.

9- Cittapassaddhicetasika: thức-uẩn an-tịnh tâm-sở.

10- Kāyalahutācetasika: tam-uẩn nhẹ-nhàng tâm-sở.

11- Cittalahutācetasika: thức-uẩn nhẹ-nhàng tâm-sở.

12- Kāyamudutācetasika: tam-uẩn mềm-mại tâm-sở.

13- Cittamudutācetasika: thức-uẩn mềm-mại tâm-sở.

14- Kāyakammaññatācetasika: tam-uẩn uyển-chuyển tâm-sở.

15- Cittakammaññatācetasika: thức-uẩn uyển- chuyển tâm-sở.

16- Kāyapāguññatācetasika: tam-uẩn thuần- thục tâm-sở.

17- Cittapāguññatācetasika: thức-uẩn thuần- thục tâm-sở.

18- Kāyujukatācetasika: tam-uẩn ngay-thật tâm-sở.

19- Cittujukatācetasika: thức-uẩn ngay-thật tâm-sở.

19 tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh- hảo-tâm.

2- Viraticetasika: chế ngự tâm-sở có 3 tâm-sở:

1- Sammāvācācetasika: chánh-ngữ tâm-sở.

2- Sammākammantacetasika: chánh-nghiệp tâm-sở.

3- Sammā ājīvacetasika: chánh-mạng tâm-sở.

Ba tâm-sở này đồng sinh với 8 dục-giới thiện- tâm và 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm.

3- Appamaññācetasika: vô-lượng tâm-sở có 2 tâm-sở:

1- Karuṇācetasika: bi tâm-sở.

2- Muditācetasika: hỷ tâm-sở.

Hai tâm-sở này đồng sinh với 8 đại-thiện-tâm, 8 đại-duy-tác-tâm và đệ-nhất-thiền sắc-giới, đệ- nhị-thiền sắc-giới, đệ-tam-thiền sắc-giới, đệ-tứ- thiền sắc-giới.

4- Paññindriyacetasika có 1 tâm-sở

1- Paññindriyacetasika: tuệ-chủ tâm-sở đồng sinh với 12 dục-giới tịnh-hảo-tâm hợp với trí- tuệ, 15 sắc-giới-tâm, 12 vô-sắc-giới-tâm, 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm.

GIẢNG GIẢI 52 TÂM-SỞ

Tâm-sở gồm có 52 tâm-sở chia 3 nhóm:

1- Aññasamānacetasika: đồng-sinh toàn-tâm, tuỳ-tâm tâm-sở gồm có 13 tâm-sở.

2- Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở gồm có 14 tâm-sở.

3- Sobhaṇacetasika: tịnh-hảo tâm-sở gồm có 25 tâm-sở.

AÑÑASAMĀNACETASIKA GỒM CÓ 13 TÂM-SỞ

1- Aññasamānacetasika gồm có 13 tâm-sở này đồng sinh cùng với cả akusalacetasika lẫn sobhaṇacetasika.

Còn akusalacetasika không đồng sinh cùng với sobhaṇacetasika và sobhaṇacetasika cũng không đồng sinh cùng với akusalacetasika.

Aññasamānacetasika gồm có 13 tâm-sở này chia ra 2 loại:

1- Sabbacittasādhāraṇacetasika: đồng-sinh toàn-tâm tâm-sở có 7 tâm-sở.

2-Pakiṇṇakacetasika: đồng-sinh tuỳ-tâm tâm- sở có 6 tâm-sở.

1.1- Sabbacittasādhāraṇacetasika

Sabbacittasādhāraṇacetasika: đồng-sinh toàn- tâm tâm-sở có 7 tâm-sở đồng sinh với tất cả 89 hoặc 121 tâm. 7 tâm-sở là:

1- Phassacetasika: xúc tâm-sở là tâm-sở tiếp xúc với đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của phassacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Phussanalakkhaṇo tiếp xúc với đối-tượng là trạng-thái của xúc tâm-sở.

2- Saṅghaṭṭanaraso liên kết 3 pháp là đối- tượng, môn, thức-tâm lại với nhau là phận sự của xúc tâm-sở.

3- Sannipātapaccupaṭṭhāno sự tụ hội lại với nhau là quả hiện hữu của xúc tâm-sở.

4- Āpātagatavisayapadaṭṭhāno tiếp cận trực tiếp với đối-tượng là nguyên-nhân gần phát sinh phassacetasika.

Phassacetasika: xúc tâm-sở có trạng-thái tiếp xúc với đối-tượng. Xúc tâm-sở thuộc về danh- pháp có phận sự liên kết đối-tượng với môn, để thức-tâm phát sinh. Liên kết như sau:

- Đối-tượng sắc tiếp xúc với nhãn-tịnh-sắc để nhãn-thức-tâm phát sinh nhìn thấy đối-tượng sắc.

- Đối-tượng âm-thanh tiếp xúc với nhĩ-tịnh-sắc để nhĩ-thức-tâm phát sinh nghe đối-tượng âm-thanh, v.v...

Cho nên, phassa có 6 loại:

1- Cakkhusamphassa: nhãn-xúc.

2- Sotasamphassa: nhĩ-xúc.

3- Ghānasamsamphassa: tỷ-xúc.

4- Jivhāsamphassa: thiệt-xúc.

5- Kāyasamphassa: thân-xúc.

6- Manosamphassa: ý-xúc.

* Xúc tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

2- Vedanācetasika: thọ tâm-sở là tâm-sở cảm thọ trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của vedanācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Vedayitalakkhaṇā cảm thọ đối-tượng là trạng-thái của thọ tâm-sở.

2- Anubhavanarasā hưởng vị của đối-tượng là phận sự của thọ tâm-sở.

3- Sukhadukkhapaccupaṭṭhānā cảm thọ lạc hoặc khổ là quả hiện hữu của thọ tâm-sở.

4- Phassapadaṭṭhānā có phassa là nguyên- nhân gần phát sinh vedanācetasika.

Vedanācetasika: thọ tâm-sở nhận biết hoặc cảm thọ trong đối-tượng, nếu phân loại theo cảm thọ trong đối-tượng tốt, đối-tượng xấu, đối-tượng trung bình, không tốt không xấu thì có 3 loại thọ:

1- Cảm thọ an-lạc trong đối-tượng tốt gọi là sukhavedanā: thọ lạc.

2- Cảm thọ khổ trong đối-tượng xấu gọi là dukkhavedanā: thọ khổ.

3- Cảm thọ không lạc không khổ trong đối- tượng trung bình gọi là adukkhamasukha- vedanā: thọ không khổ không lạc.

Phân loại thọ có 3 loại theo đối-tượng gọi là ārammaṇānubhavanalakkhaṇanaya.

Nhưng nếu phân loại theo thân và tâm cảm thọ trong đối-tượng thì có 5 loại thọ:

* Thân có 2 loại thọ:

- Thân an-lạc gọi là sukhavedanā: thọ lạc.

- Thân đau khổ gọi là dukkhavedanā: thọ khổ.

* Tâm có 3 loại thọ:

- Tâm an-lạc gọi là somanassavedanā: thọ hỷ.

- Tâm đau khổ gọi là domanassavedanā: thọ ưu.

- Tâm không khổ không lạc gọi là upekkhā-vedanā: thọ xả, thọ không khổ không lạc.

Phân loại thọ có 5 loại theo thân và tâm làm chủ gọi là Indriyabhedanaya: phân loại theo thân và tâm chủ.

Vedanā có 6 loại:

1-Cakkhusamphassajāvedanā: nhãn-xúc sinh thọ

2- Sotasamphassajāvedanā: nhĩ-xúc sinh thọ.

3- Ghānasamphassajāvedanā: tỷ-xúc sinh thọ.

4- Jivhāsamphassajāvedanā: thiệt-xúc sinh thọ.

5- Kāyasamphassajāvedanā: thân-xúc sinh thọ.

6- Manosamphassajāvedanā: ý-xúc sinh thọ.

* Vedanācetasika: thọ tâm-sở là một uẩn gọi là vedanākkhandha: thọ-uẩn.

* Thọ tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

3- Saññācetasika: tưởng tâm-sở là tâm-sở tưởng nhớ trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của saññācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Sañjānanalakkhaṇā tưởng nhớ đối-tượng là trạng-thái của tưởng tâm-sở.

2- Paccābhiññāṇarasakā trước đã làm dấu tích, sau ghi nhớ lại là phận sự của tưởng tâm-sở.

3- Yathāgayha nimittābhinivesakaraṇapaccupaṭ- ṭhānā tưởng nhớ lại được dấu tích đã có từ trước như vậy là quả hiện hữu của tưởng tâm-sở.

4- Yathā upaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā đối-tượng hiện hữu đúng như vậy là nguyên-nhân gần phát sinh saññācetasika.

Saññācetasika: tưởng tâm-sở ghi nhớ lại 6 đối- tượng:

1- Rūpasaññā: sắc-tưởng.

2- Saddasaññā: thanh-tưởng.

3- Gandhasaññā: hương-tưởng.

4- Rasasaññā: vị-tưởng.

5 - Phoṭṭhabbasaññā: xúc-tưởng.

6- Dhammasaññā: pháp-tưởng.

* Saññācetasika: tưởng tâm-sở là một uẩn gọi là saññākkhandha: tưởng-uẩn.

* Tưởng tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

4- Cetanācetasika: tác-ý tâm-sở là tâm-sở tác động tâm với tâm-sở đồng sinh tạo tác theo ý định.

Trạng-thái riêng biệt của cetanācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Cetayitalakkhaṇā tác-động là trạng-thái của tác-ý tâm-sở.

2- Āyūhanarasā cố gắng tinh-tấn tạo tác là phận sự của tác-ý tâm-sở.

3- Saṃvidhānapaccupaṭṭhānā sự sắp đặt điều hành là quả hiện hữu của tác-ý tâm-sở.

4- Sesakhandhapadaṭṭhānā 3 uẩn còn lại là thọ-uẩn, tưởng-uẩn, thức-uẩn là nguyên-nhân gần phát sinh cetanācetasika.

Cetanācetasika: tác-ý tâm-sở có trạng-thái tác- động tâm với tâm-sở đồng sinh tạo tác theo ý định.

Cetanācetasika tác-ý tâm-sở thuộc về hành- uẩn (saṅkhārakkhandha), khi hành-uẩn phát sinh thì có 3 uẩn còn lại (thọ-uẩn, tưởng-uẩn, thức- uẩn) đồng sinh với nhau.

Tác-ý tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

* Nếu khi cetanācetasika: tác-ý tâm-sở đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm thì tạo 12 bất-thiện-nghiệp.

* Nếu tác-ý tâm-sở đồng sinh với 8 dục-giới thiện-tâm, 5 sắc-giới thiện-tâm, 4 vô-sắc-giới thiện-tâm, 4 hoặc 20 siêu-tam-giới thiện-tâm thì tạo thiện-nghiệp tuỳ theo mỗi loại tâm.

Như Đức-Phật dạy:

“Cetanā’haṃ bhikkhave, kammaṃ vadāmi, cetayitvā kammaṃ karoti kāyena vācāya manasā.(1)

- Này chư tỳ-khưu! Sau khi đã có tác-ý rồi tạo nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý.

Vì vậy, Như-lai dạy: “tác-ý gọi là nghiệp”.

5- Ekaggatācetasika: nhất-tâm tâm-sở là tâm-sở định-tâm trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của ekaggatācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Avisāralakkhaṇā định-tâm trong đối-tượng là trạng-thái của nhất-tâm tâm-sở.

2- Sampiṇḍanarasā gom các pháp tâm với tâm- sở đồng sinh là phận sự của nhất-tâm tâm-sở.

3- Upasamapaccupaṭṭhānā sự an tịnh là quả hiện hữu của nhất-tâm tâm-sở.

4- Sukhapadaṭṭhānā thọ lạc là nguyên-nhân gần phát sinh ekaggatācetasika.

Ekaggatācetasika: nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với dục-giới-tâm, thì định-tâm trong 6 đối-tượng.

* Nếu khi nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với sắc- giới-tâm, vô-sắc-giới-tâm, thì chỉ có một đối- tượng thiền-định duy nhất mà thôi.

* Khi nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với siêu- tam-giới-tâm thì chỉ có đối-tượng Niết-bàn siêu- tam-giới mà thôi.

* Nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc121 tâm

6- Jīvitindriyacetasika: danh-mạng-chủ tâm-sở là tâm-sở giữ gìn, bảo hộ tâm với tâm-sở đồng sinh được duy trì mãi mãi.

Trạng-thái riêng biệt của jīvitindriyacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Sahajātānaṃ anupālanalakkhaṇaṃ giữ gìn, bảo hộ các danh-pháp, sắc-pháp đồng sinh là trạng-thái của danh-mạng-chủ tâm-sở.

2- Sahajātānaṃ pavattanarasaṃ giữ gìn và tiến triển các danh-pháp, sắc-pháp đồng sinh là phận sự của danh-mạng-chủ tâm-sở.

3- Sahajātānaṃ thapanapaccupaṭṭhānaṃ duy trì được các danh-pháp, sắc-pháp đồng sinh là quả hiện hữu của danh-mạng-chủ tâm-sở.

4- Yāpetabbapadaṭṭhānaṃ giữ gìn, nuôi dưỡng sinh mạng là nguyên-nhân gần phát sinh jīvitindriyacetasika.

Jīvitindriyacetasika: danh-mạng-chủ tâm-sở có phận sự giữ gìn, bảo hộ các tâm với tâm-sở đồng sinh được duy trì mãi.

* Danh-mạng-chủ tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

7- Manasikāracetasika: chú-ý tâm-sở là tâm- sở liên kết tâm và tâm-sở với đối-tượng.

Ví như khi đối-tượng sắc tiếp xúc với nhãn-tịnh-sắc, nên cakkhuviññāṇa: nhãn-thức-tâm phát sinh có chú- ý tâm-sở đồng sinh với nhãn-thức-tâm ấy, v.v...

Trạng-thái riêng biệt của manasikāracetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Sāraṇalakkhaṇo làm cho tâm với tâm-sở đồng sinh chú ý đến đối-tượng là trạng-thái của chú-ý tâm-sở.

2- Sampayojanaraso liên kết tâm và tâm-sở đồng sinh với đối-tượng là phận sự của chú-ý tâm-sở.

3- Ālambābhimukhībhāvapaccupaṭṭhāno làm cho tâm và tâm-sở đồng sinh luôn luôn hướng trực tiếp đến đối-tượng là quả hiện hữu của chú- ý tâm-sở.

4- Ālambāṇapadaṭṭhāno đối-tượng (quá-khứ, hiện-tại, vị-lai, ngoài 3 thời) là nguyên-nhân gần phát sinh manasikāracetasika.

* Chú-ý tâm-sở đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

Như vậy, 7 tâm-sở này đều đồng sinh với tất cả hoặc 121 tâm cả thảy, không ngoại trừ tâm nào.

1.2- Pakiṇṇakacetasika

Pakiṇṇakacetasika: đồng-sinh-tuỳ-tâm tâm- sở có 6 tâm-sở. Tâm-sở này đồng sinh với tâm thích hợp và không đồng sinh với tâm không thích hợp rải rác trong bất-thiện-tâm, thiện-tâm, quả-tâm, duy-tác-tâm, bất-tịnh-hảo-tâm, tịnh- hảo-tâm, tam-giới-tâm, siêu-tam-giới-tâm.

Pakiṇṇakacetasika đồng-sinh-tuỳ-tâm tâm-sở không phải đồng sinh toàn tâm như sabbacitta- sādhāraṇacetasika.

Pakiṇṇakacetasika: đồng-sinh-tuỳ-tâm tâm-sở có 6 tâm-sở như sau:

1- Vitakkacetasika: hướng-tâm tâm-sở là tâm- sở hướng-tâm đế n đối-tượng, nghĩa là tâm-sở này cùng với tâm và các tâm-sở khác suy tưởng trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của vitakkacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Abhiniropanalakkhaṇo hướng tâm suy xét đến đối-tượng là trạng-thái của hướng-tâm tâm-sở.

2- Āhanappariyāhanaraso làm cho tâm tiếp xúc nơi đối-tượng là phận sự của hướng-tâm tâm-sở.

3- Ānayapaccupaṭṭhāno dẫn tâm trú trong đối- tượng là quả hiện hữu của hướng-tâm tâm-sở.

4- Sesakhandhapadaṭṭhāno(2) 3 uẩn còn lại (thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn) là nguyên-nhân gần phát sinh vitakkacetasika.

* Vitakkacetasika: hướng-tâm tâm-sở có trạng- thái hướng tâm đến 6 đối-tượng (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp).

Vitakka có trong các pháp

* Vitakka có trong 3 tà-tư-duy:

- Kāmavitakka: tư-duy trong ngũ-dục (sắc-dục, thanh-dục, hương-dục, vị-dục, xúc-dục).

- Byāpādavitakka: tư-duy làm khổ người.

- Vihiṃsavitakka: tư-duy làm hại người.

* Vitakka có trong 3 chánh-tư-duy:

- Nekkhammavitakka: tư-duy thoát ra khỏi ngũ-dục.

- Abyāpādavitakka: tư-duy không làm khổ người.

- Avihiṃsavitakka: tư-duy không làm hại người.

* Vitakkacetasika: hướng-tâm tâm-sở là 1 trong 5 chi thiền (jhānaṅga) của đệ-nhất-thiền sắc-giới-tâm, có đối-tượng thiền-định.

* Vitakkacetasika: hướng-tâm tâm-sở đồng sinh với 55 tâm:

- 12 bất-thiện-tâm.

- 8 vô-nhân-tâm (trừ 10 thức-tâm).

- 24 dục-giới tịnh-hảo-tâm.

- 3 đệ-nhất-thiền sắc-giới-tâm.

- 8 đệ-nhất-thiền siêu-tam-giới-tâm.

Gồm có 55 tâm.

* Vitakkacetasika: hướng-tâm tâm-sở không sinh trong 66 tâm:

- 10 thức-tâm thuộc về vô-nhân-tâm, bởi vì đối-tượng rõ ràng.

- 3 đệ-nhị-thiền, 3 đệ-tam-thiền, 3 đệ-tứ-thiền, 3 đệ-ngũ-thiền sắc-giới-tâm, bởi vì vitakka là chi thiền thô.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 đệ-nhị-thiền, 8 đệ-tam, 8 đệ-tứ, 8 đệ-ngũ-thiền siêu-tam-giới-tâm.

2- Vicāracetasika: quan-sát tâm-sở là tâm-sở quan-sát nơi đối-tượng, nghĩa là tâm-sở này cùng với tâm và tâm-sở đồng sinh quan-sát nơi đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của vicāracetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Anumajjanalakkhaṇo dõi theo quan-sát nơi đối-tượng là trạng-thái của quan-sát tâm-sở.

2- Sahajātānuyojanaraso làm cho các pháp đồng sinh cùng hợp nơi đối-tượng là phận sự của quan-sát tâm-sở.

3- Anuppabandhapaccupaṭṭhāno gắn bó tâm với tâm-sở nơi đối-tượng là quả hiện hữu của quan-sát tâm-sở.

4- Sesakhandhattayapadaṭṭhāno 3 uẩn còn lại (thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn) là nguyên-nhân gần phát sinh vicāracetasika.

* Vicāracetasika: quan-sát tâm-sở có trạng- thái quan-sát nơi 6 đối-tượng (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp).

* Vicāracetasika: quan-sát tâm-sở là 1 trong 5 chi thiền (jhānaṅga) của đệ-nhất và đệ-nhị-thiền sắc-giới-tâm có đối-tượng-thiền-định.

* Vicāracetasika: quan-sát tâm-sở đồng sinh với 66 tâm:

- 12 bất-thiện-tâm.

- 8 vô-nhân-tâm (trừ 10 thức-tâm).

- 24 dục-giới tịnh-hảo-tâm.

- 3 đệ-nhất-thiền, 3 đệ-nhị-thiền sắc-giới-tâm.

- 8 đệ-nhất-thiền, 8 đệ-nhị-thiền siêu-tam-giới-tâm, gồm có 66 tâm.

* Vicāracetasika: quan-sát tâm-sở không sinh trong 55 tâm:

- 10 thức-tâm thuộc về vô-nhân-tâm.

- 3 đệ-tam-thiền, 3 đệ-tứ-thiền, 3 đệ-ngũ-thiền sắc-giới-tâm, bởi vì vicāra là chi thiền thô.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 đệ-tam-thiền, 8 đệ-tứ-thiền, 8 đệ-ngũ-thiền siêu-tam-giới-tâm.

* Vitakka và vicāra là 2 chi thiền, mỗi chi- thiền có tính chất thô và vi-tế được ví dụ như sau:

Đánh chuông phát ra tiếng chuông đầu tiên thô, ví như vitakka, tiếp theo tiếng chuông ngân vi-tế, ví như vicāra.

3- Adhimokkhacetasika: quyết-định tâm-sở là tâm-sở không hoài-nghi, quyết-định tuyệt đối trong đối-tượng, dù đối-tượng tốt hoặc xấu, hành ác hoặc hành thiện, cũng quyết-định được do năng lực của adhimokkhacetasika.

Trạng-thái riêng biệt của adhimokkhacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Sanniṭṭhānalakkhaṇo quyết-định tuyệt đối là trạng-thái của quyết-định tâm-sở.

2- Asaṃsappanaraso quyết tâm không lay chuyển trong đối-tượng là phận sự của quyết-định tâm-sở.

3- Vinicchayapaccupaṭṭhāno sự quyết-định chắc chắn là quả hiện hữu của quyết-định tâm-sở.

4- Sanniṭṭheyyapadaṭṭhāno pháp nên quyết-định là nguyên-nhân gần phát sinh adhimokkhacetasika.

Trong bộ Visuddhimagga, adhimokkha nghĩa là quyết tâm tin tưởng. Adhimokkha này ngược lại với hoài-nghi, bởi vì vicikicchā có trạng-thái nghi ngờ trong đối-tượng, còn adhimokkha quyết tâm tin tưởng trong đối-tượng.

* Adhimokkhacetasika: quyết-định tâm-sở đồng sinh với 78 hoặc 110 tâm:

- 11 bất-thiện-tâm (trừ si-tâm hợp với hoài-nghi).

- 8 vô-nhân-tâm (trừ 10 thức-tâm).

- 24 dục-giới tịnh-hảo-tâm.

- 15 sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm, gồm có 78 hoặc 110 tâm.

* Adhimokkhacetasika: quyết-định tâm-sở không đồng sinh với 11 tâm:

- 1 si-tâm hợp với hoài-nghi.

- 10 thức-tâm thuộc về vô-nhân-tâm.

4- Vīriyacetasika: tinh-tấn tâm-sở là tâm-sở cố gắng tinh-tấn không ngừng theo đối-tượng, nghĩa là kiên trì chịu đựng mọi sự khó khăn, không thoái chí nản lòng trong công việc thiện hoặc bất thiện.

Trạng-thái riêng biệt của vīriyacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Ussāhalakkhaṇaṃ kiên trì chịu đựng mọi sự khó khăn là trạng-thái của tinh-tấn tâm-sở.

2- Upathambhanarasaṃ hỗ trợ các pháp tâm với tâm-sở đồng sinh tinh-tấn, không thoái chí nản lòng là phận sự của tinh-tấn tâm-sở.

3- Asaṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ không thoái chí nản lòng là quả hiện hữu của tinh-tấn tâm-sở.

4- Saṃvegapadaṭṭhānaṃ có sự động tâm do 8 pháp động tâm (sinh, lão, bệnh, tử, khổ trong cõi

ác-giới, khổ tử sinh luân-hồi trong thời quá-khứ, khổ tử sinh luân-hồi trong thời vị-lai, khổ trong kiếp-hiện-tại) là nguyên-nhân gần phát sinh vīriya- cetasika.

* Vīriyacetasika: tinh-tấn tâm-sở đồng sinh với 73 hoặc 105 tâm:

- 12 bất-thiện-tâm.

- Ý-môn-hướng-tâm.

- Tâm mỉm cười của bậc Thánh-A-ra-hán.

- 24 dục-giới tịnh-hảo-tâm.

- 15 sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm, gồm có 73 hoặc 105 tâm.

* Vīriyacetasika: tinh-tấn tâm-sở không đồng sinh với 16 tâm:

- 16 vô-nhân-tâm (trừ ý-môn-hướng-tâm và tâm mỉm cười của bậc Thánh-A-ra-hán).

5- Pīticetasika: hỷ tâm-sở là tâm-sở hoan-hỷ trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của pīticetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Sampiyāyanalakkhaṇā hoan-hỷ trong đối- tượng là trạng-thái của hỷ tâm-sở.

2- Kāyacittapīṇanarasā làm cho thân và tâm an-lạc sung sướng là phận sự của hỷ tâm-sở.

3- Odagyapaccupaṭṭhānā cảm giác vui mừng khôn xiết là quả hiện hữu của hỷ tâm-sở.

4- Sesakhandhapadaṭṭhāno có 3 uẩn còn lại (thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn) là nguyên-nhân gần phát sinh pīticetasika.

Người nào khi pīti hỷ phát sinh, người ấy có cảm giác vui mừng, mặt mày hớn hở, thân và tâm an-lạc, không cảm giác mệt mỏi, đó là trạng-thái của pīti hỷ. Cho nên, pīticetasika phát sinh cần phải nương nhờ thọ-uẩn, tưởng-uẩn, thức-uẩn là nguyên-nhân gần.

Pīticetasika phát sinh chỉ nương nhờ sukha- vedanā: thọ lạc mà thôi, cho nên pīti và sukha có trạng-thái khác nhau. Tuy nhiên pīti phát sinh nơi nào, sukha cũng phát sinh nơi ấy, nhưng sukha phát sinh nơi nào, pīti có thể không phát sinh nơi ấy. Pīticetasika có trạng-thái tương tự như somanassavedanā (thọ hỷ), nhưng pīti- cetasika không giống somanassavedanā, bởi vì pīticetasika thuộc về hành-uẩn, còn somanassa- vedanā thuộc về thọ-uẩn.

Pīticetasika có 5 loại:

1- Khuddakāpīti: hỷ chút ít cảm giác nổi da gà.

2- Khaṇikāpīti: hỷ mỗi sát-na cảm nhận như tia chớp.

3- Okkantikāpīti: hỷ có trạng-thái rung người qua lại như ngồi trên thuyền có sóng nhấp nhô.

4- Ubbegāpīti: hỷ có trạng-thái làm cho thân tâm nhẹ nhàng bay bổng lên.

5- Pharaṇāpīti: hỷ có trạng-thái tỏa khắp toàn thân, tâm an-lạc trong thời gian lâu.

* Pīti là 1 chi thiền sắc-giới-tâm.

* Pīticetasika: hỷ tâm-sở đồng sinh với 51 tâm

- 4 tham-tâm đồng sinh với hỷ.

- 1 suy-xét-tâm đồng sinh với hỷ.

- 1 tâm mỉm cười của bậc Thánh A-ra-hán.

- 12 dục-giới tịnh-hảo-tâm đồng sinh với hỷ.

- 3 đệ-nhất-thiền, 3 đệ-nhị-thiền, 3 đệ-tam-thiền sắc-giới-tâm.

- 8 đệ-nhất-thiền, 8 đệ-nhị-thiền, 8 đệ-tam-thiền siêu-tam-giới-tâm.

Gồm có 51 tâm.

* Pīticetasika: hỷ tâm-sở không đồng sinh với 70 tâm:

- 4 tham-tâm đồng sinh với xả.

- 2 sân-tâm.

- 2 si-tâm.

- 14 vô-nhân-tâm đồng sinh với xả.

- 2 thân-thức-tâm.

- 12 dục-giới tịnh-hảo-tâm đồng sinh với xả.

- 3 đệ-tứ-thiền, 3 đệ-ngũ-thiền sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 đệ-tứ-thiền, 8 đệ-ngũ-thiền siêu-tam-giới-tâm.

6- Chandacetasika: nguyện-vọng tâm-sở là tâm-sở mong muốn tha thiết trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng biệt của chandacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Kattukamyatālakkhaṇo mong ước trong đối- tượng là trạng-thái của nguyện-vọng tâm-sở.

2- Ārammaṇapariyesanaraso tìm kiếm đối- tượng là phận sự của nguyện-vọng tâm-sở.

3-Atthikyapaccupaṭṭhāno mong ước nơi đối- tượng là quả hiện hữu của nguyện-vọng tâm-sở.

4- Ālambanapadaṭṭhāno đối-tượng ấy là nguyên-nhân gần phát sinh chandacetasika.

Chandacetasika nguyện-vọng tâm-sở có trạng-thái mong ước để biết đối-tượng.

Ví như:

- Mong ước có đối-tượng sắc để thấy.

- Mong ước có đối-tượng âm-thanh để nghe.

- Mong ước có đối-tượng hương để ngửi.

- Mong ước có đối-tượng vị để nếm, v.v...

Nếu mong ước đối-tượng nào thì tìm kiếm đối-tượng ấy, để thưởng thức đối-tượng theo tâm mong ước của mình.

Chandacetasika: nguyện-vọng tâm-sở với lobhacetasika: tham tâm-sở có trạng-thái mong ước nơi đối-tượng gần tương tự nhau, nhưng sự mong ước đối-tượng của chandacetasika khác với sự mong ước đối-tượng của lobhacetasika.

Sự mong ước của chandacetasika không chấp-thủ trong đối-tượng, còn sự mong ước của lobhacetasika chấp-thủ trong đối-tượng.

Ví dụ: Hai người: một người mong ước dùng món ăn ngon với lobhacetasika, dùng xong phát sinh tham-tâm chấp-thủ trong vị ngon.

Một người mong ước dùng món thuốc trị bệnh với chandacetasika, khi hết bệnh, không phát sinh tâm chấp-thủ trong món thuốc ấy nữa.

* Chandacetasika: nguyện-vọng tâm-sở đồng sinh với 69 hoặc 101 tâm:

- 10 bất-thiện-tâm (trừ 2 si-tâm).

- 24 dục-giới tịnh-hảo-tâm.

- 15 sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm, gồm có 69 hoặc 101 tâm.

* Chandacetasika: nguyện-vọng tâm-sở không đồng sinh với 20 tâm:

- 2 si-tâm.

- 18 vô-nhân-tâm.

* Pakiṇṇakacetasika đồng-sinh tuỳ-tâm tâm-sở có 6 tâm-sở: vitakkacetasika, vicāracetasika, adhimokkhacetasika, vīriyacetasika, pīticetasika, chandacetasika là tâm-sở đồng sinh rải rác tuỳ tâm nào thích hợp, không đồng sinh với tâm không thích hợp.

AKUSALACETASIKA: BẤT-THIỆN TÂM-SỞ

Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở là loại ác- tâm-sở, khi đồng sinh với tâm nào thì làm cho tâm ấy bị ô nhiễm, nóng nảy, tâm ấy trở thành bất-thiện-tâm.

Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở có 14 tâm- sở chỉ đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm (ác-tâm) mà thôi, không đồng sinh với tâm nào khác như 18 vô-nhân-tâm, 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm.

Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở có 14 tâm- sở chia ra làm 5 nhóm:

a- Mocatukacetasika: nhóm si có 4 tâm-sở:

1- Mohacetasika: si tâm-sở.

2- Ahirikacetasika: không hổ-thẹn tâm-sở.

3- Anottappacetasika: không ghê-sợ tâm-sở.

4- Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở.

b- Lotikacetasika: nhóm tham có 3 tâm-sở:

1- Lobhacetasika: tham tâm-sở.

2- Diṭṭhicetasika: tà-kiến tâm-sở.

3- Mānacetasika: ngã-mạn tâm-sở.

c- Docatukacetasika: nhóm sân có 4 tâm-sở:

1- Dosacetasika: sân tâm-sở.

2- Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở.

3- Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở.

4- Kukkuccacetasika: hối-hận tâm-sở.

d- Thīdukacetasika: nhóm buồn có 2 tâm-sở:

1- Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở.

2- Middhacetasika: buồn-ngủ tâm-sở.

đ- Vicikicchācetasika:nhóm vicikicchā 1 tâm-sở:

1- Vicikicchācetasika: hoài-nghi tâm-sở.

Giảng giải 14 bất-thiện tâm-sở

a- Mocatukacetasika: nhóm si có 4 tâm-sở: mohacetasika, ahirikacetasika, anottappacetasika, uddhaccacetasika, thì mohacetasika: si tâm-sở là gốc dẫn đầu, đều đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm.

1- Mohacetasika: si tâm-sở là tâm-sở si-mê không biết rõ thật-tánh của các pháp đúng theo chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma).

Trạng-thái riêng của mohacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Añāṇalakkhaṇo không biết thật-tánh của các pháp chân-nghĩa-pháp là trạng-thái của si tâm-sở.

2- Ālambasabhāvacchādaraso làm che phủ thật- tánh của các đối-tượng là phận sự của si tâm-sở.

3- Andhakārapaccupaṭṭhāno tính chất làm tối tăm là quả hiện hữu của si tâm-sở.

4- Ayonisomanasikārapadaṭṭhāno do si-mê không biết đúng trong tâm mọi thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh mohacetasika.

Mohacetasika: si tâm-sở này còn gọi là avijjā: vô-minh trái nghĩa với vijjā: minh đó là paññā: trí-tuệ tâm-sở.

Mohacetasika: si tâm-sở gọi là vô-minh không có nghĩa là không biết gì cả. Thật ra, vô-minh chỉ không biết thật-tánh của các pháp đúng theo paramatthadhamma: chân-nghĩa-pháp mà thôi. Avijjā: vô-minh không biết 8 pháp là:

1- Dukkhe añāṇaṃ: không biết ngũ-uẩn chấp- thủ là khổ-đế.

2- Dukkhasamudaye añāṇaṃ: không biết tham-ái là nhân sinh khổ-đế.

3- Dukkhanirodhe añāṇaṃ: không biết Niết- bàn là pháp diệt khổ-đế.

4- Dukkhanirodhagāminīpaṭipadā añāṇaṃ: không biết bát-chánh-đạo là pháp-hành dẫn đến chứng ngộ Niết-bàn diệt khổ-đế.

5- Pubbante añāṇaṃ: không biết ngũ-uẩn, 12 xứ, 18 tự-tánh đã sinh trong kiếp quá-khứ.

6- Aprante añāṇaṃ: không biết ngũ-uẩn, 12 xứ, 18 tự-tánh sẽ sinh trong kiếp vị-lai.

7- Pubbantāprante añāṇaṃ: không biết ngũ- uẩn, 12 xứ, 18 tự-tánh đã sinh trong kiếp quá- khứ và sẽ sinh trong kiếp vị-lai.

8- Idappaccayatā paṭiccasamuppannesu dham- mesu añāṇaṃ: không biết các pháp nhân quả liên hoàn theo thập-nhị-duyên-sinh.

Mohacetasika: si tâm-sở là nguồn gốc của mọi bất-thiện-pháp (ác-pháp).

*Mohacetasika: si tâm-sở đồng sinh với 12 bất- thiện-tâm, không đồng sinh với 77 tâm còn lại.

2- Ahirikacetasika: không biết hổ-thẹn tâm- sở là tâm-sở tự mình không biết hổ-thẹn tội-lỗi khi thân hành 3 ác-nghiệp, khẩu nói 4 ác-nghiệp, ý nghĩ 3 ác-nghiệp.

Trạng-thái riêng của ahirikacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Ajigucchanalakkhaṇā (vā) alajjālakkhaṇā không biết ghê sợ mọi ác-nghiệp tội lỗi, hoặc không biết hổ-thẹn ác-nghiệp tội lỗi là trạng-thái của không hổ-thẹn tâm-sở.

2- Pāpānaṃ karaṇarasā làm mọi ác-nghiệp tội lỗi là phận sự của không hổ-thẹn tâm-sở.

3- Asaṅkocanapaccupaṭṭhānā không lùi bước trước mọi ác-pháp tội lỗi là quả hiện hữu của không hổ-thẹn tâm-sở.

4- Atta agāravapadaṭṭhānā không biết tự trọng, không biết tôn trọng mình là nhân-duyên gần phát sinh ahirikacetasika.

* Ahirikacetasika là tâm-sở không biết hổ- thẹn tội-lỗi, nên thân hành 3 ác-nghiệp, khẩu nói 4 ác-nghiệp, ý nghĩ 3 ác-nghiệp do tự mình không có tính tự trọng.

* Ahirikacetasika đồng sinh với 12 bất-thiện- tâm, không đồng sinh với 77 tâm còn lại.

3- Anottappacetasika: không biết ghê-sợ tâm- sở là tâm-sở không biết ghê-sợ tội-lỗi khi thân hành 3 ác-nghiệp, khẩu nói 4 ác-nghiệp, ý nghĩ 3 ác-nghiệp.

Trạng-thái riêng của anottappacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Asārajjalakkhaṇā (vā) anuttāsalakkhaṇā không biết ghê-sợ tội-lỗi khi thân hành ác- nghiệp, v.v... hoặc có trạng-thái không biết ghê- sợ tội-lỗi là trạng-thái của không biết ghê-sợ tâm-sở.

2- Pāpānaṃ karaṇarasā làm mọi ác-nghiệp tội lỗi là phận sự của không biết ghê-sợ tâm-sở.

3- Asaṅkocanapaccupaṭṭhānā không lùi bước trước mọi ác-pháp là quả hiện hữu của không biết ghê-sợ tâm-sở.

4- Para agāravapadaṭṭhānā không biết kính trọng người khác, không sợ bậc thiện-trí chê trách là nhân-duyên gần phát sinh anottappa- cetasika.

* Anottappacetasika: không biết ghê-sợ tội- lỗi tâm-sở phát sinh, nên thân hành 3 ác-nghiệp, khẩu nói 4 ác-nghiệp, ý nghĩ 3 ác-nghiệp, do không biết kính trọng người khác, không biết sợ bậc thiện-trí chê trách, không biết sợ sa đọa 4 cõi ác-giới: cõi địa-ngục, cõi a-su-ra, cõi ngạ- quỷ, loài súc-sinh.

* Anottappacetasika đồng sinh với 12 bất- thiện-tâm, không đồng sinh với 77 tâm còn lại.

Ahirikacetasika và anottappacetasika là 2 tâm-sở có nhiều pháp tương tự nhau, nhưng tính chất riêng của mỗi tâm-sở khác nhau như ahirikacetasika là tâm-sở không có tính tự trọng, nên dám làm mọi ác-pháp; còn anottappa- cetasika là tâm-sở không biết kính trọng người khác, không sợ bậc thiện-trí chê trách, không biết sợ trong 4 cõi ác-giới, nên dám làm mọi ác-pháp.

Ahirikacetasika và anottappacetasika là 2 tâm- sở có nhiều năng lực trong sự tạo mọi ác-pháp.

4- Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở là tâm-sở không yên tịnh, bị động phóng-tâm theo đối-tượng.

Trạng-thái riêng của uddhaccacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Avūpasamalakkhaṇaṃ không an tịnh là trạng-thái của phóng-tâm tâm-sở.

2- Anavaṭṭhānarasaṃ không trụ trong một đối tượng nào duy nhất là phận sự của phóng-tâm tâm-sở.

3- Bhantabhāvapaccupaṭṭhānaṃ phóng tâm các đối-tượng là quả hiện hữu của phóng-tâm tâm-sở.

4- Ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ do si-mê không biết đúng trong tâm mọi thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh uddhacca- cetasika.

* Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở là 1 trong 4 tâm-sở (mohacetasika, ahirikacetasika, anottappacetasika, uddhaccacetasika) đồng sinh với tất cả 12 bất-thiện-tâm.

* Ekaggatācetasika: nhất-tâm tâm-sở là 1 trong 7 tâm-sở đồng sinh với tất cả 89 hoặc 121 tâm.

Như vậy, 2 tâm-sở: phóng-tâm tâm-sở và nhất-tâm tâm-sở đều đồng sinh với 12 bất-thiện- tâm, nhưng 2 tâm-sở này có trạng-thái trái ngược nhau. Vậy, nên hiểu như thế nào?

Theo trạng-thái của tâm với tâm-sở sinh rồi diệt liên tục không ngừng, mỗi tâm với tâm-sở chỉ có tiếp nhận một đối-tượng mà thôi.

* Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở chỉ đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm mà thôi, khi mỗi bất- thiện-tâm phát sinh tiếp nhận đối-tượng không vững chắc, bởi vì do năng lực của phóng-tâm tâm-sở.

* Ekaggatācetasika: nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với tất cả 89 hoặc 121 tâm, có trạng-thái định tâm trong đối-tượng.

Tuy nhất-tâm tâm-sở có trạng-thái định tâm trong đối-tượng như vậy, nhưng khi nhất-tâm

tâm-sở đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm thì nhất- tâm tâm-sở bị suy giảm, do năng lực của phóng- tâm tâm-sở, cho nên nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với mỗi bất-thiện-tâm có định tâm không có năng lực nhiều, nên bị yếu kém trong mỗi đối-tượng.

Tuy nhiên, khi ekaggatācetasika: nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với thiện-tâm càng cao thì định-tâm càng có nhiều năng lực.

Thật vậy, nếu nhất-tâm tâm-sở đồng sinh với 5 sắc-giới thiện-tâm, hoặc 4 vô-sắc-giới thiện- tâm, hoặc 4 hoặc 20 siêu-tam-giới thiện-tâm thì định tâm có nhiều năng lực phi thường.

* Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở đồng sinh với tất cả 12 bất-thiện-tâm, hoàn toàn bị động, bởi vì phóng tâm luôn luôn thay đổi đối- tượng, tiếp nhận không vững vàng trong đối- tượng, do năng lực của phóng-tâm tâm-sở, nên bất-thiện-nghiệp bị yếu.

Thật vậy, trong thời-kỳ tái-sinh kiếp sau, chỉ có bất-thiện-nghiệp trong 11 bất-thiện-tâm (trừ si-tâm hợp với phóng-tâm) có khả năng cho quả tái-sinh kiếp sau trong 4 cõi ác-giới.

Còn bất-thiện-nghiệp trong si-tâm hợp với phóng-tâm không có đủ khả năng cho quả thời- kỳ tái-sinh kiếp sau (paṭisandhikāla) mà chỉ có khả năng cho quả thời-kỳ sau khi đã tái-sinh (pavattikāla), kiếp hiện-tại mà thôi.

* Uddhaccacetasika: phóng-tâm tâm-sở đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm, không đồng sinh với 77 tâm còn lại.

b- Lotikacetasika: nhóm tham có 3 tâm-sở: lobhacetasika, diṭṭhicetasika, mānacetasika, có lobhacetasika là gốc dẫn đầu, chỉ đồng sinh với 8 tham-tâm mà thôi, tuỳ theo mỗi tâm-sở.

1- Lobhacetasika: tham tâm-sở là tâm-sở tham muốn, chấp-thủ trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng của lobhacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Ālambaggahalakkhaṇo chấp-thủ trong đối- tượng là trạng-thái của tham tâm-sở.

2- Abhisaṅgaraso giữ chặt trong đối-tượng là phận sự của tham tâm-sở.

3- Apariccāgapaccupaṭṭhāno không buông bỏ đối-tượng là quả hiện hữu của tham tâm-sở.

4- Saṃyojanīyadhammesu assādikkhapadaṭṭhāno tham muốn hài lòng trong các pháp ràng buộc là nhân-duyên gần phát sinh lobhacetasika.

Trong bộ Paramatthadīpanīṭīkā trình bày 10 danh-từ đồng nghĩa với lobha như sau:

1- Taṇhā: tham-ái.

2- Rāga: yêu thương.

3- Kāma: ham muốn.

4- Nandi: hoan-hỷ.

5- Abhijjhā: tham muốn.

6- Janetti: sinh mọi phiền-não .

7- Ponobbhavika: dẫn dắt tái-sinh kiếp sau.

8- Icchā: tham vọng.

9- Āsā: hy vọng.

10- Saṃyojana: ràng buộc.

* Lobhacetasika: tham tâm-sở đồng sinh với 8 tham tâm, không đồng sinh với 81 tâm còn lại.

2- Diṭṭhicetasika: tà-kiến tâm-sở là tâm-sở thấy sai chấp lầm nơi các đối-tượng, không đúng theo thật-tánh của các pháp.

Tà-kiến tâm-sở là hoàn toàn trái ngược với trí- tuệ tâm-sở thấy rõ, biết rõ thật-tánh của các pháp.

Trạng-thái riêng của diṭṭhicetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Abhinivesalakkhaṇā chấp-thủ do tâm si-mê là trạng-thái của tà-kiến tâm-sở.

2- Parāmāsarasā chấp-thủ sai lầm trái ngược với thật-tánh là phận sự của tà-kiến tâm-sở.

3- Micchābhinivesapaccupaṭṭhānā chấp-thủ với tà-kiến sai lầm như vô-thường cho là thường, v.v... là quả hiện hữu của tà-kiến tâm-sở.

4- Ariyānaṃ adassanakāmatādipadaṭṭhānā không muốn thấy các bậc Thánh-nhân là nhân- duyên gần phát sinh diṭṭhicetasika.

Diṭṭhi: tà-kiến có 2 loại:

- Sāmaññadiṭṭhi: tà-kiến phổ thông.

- Visesadiṭṭhi: tà-kiến đặc biệt.

1- Sāmaññadiṭṭhi: tà-kiến phổ thông đó là sakkāyadiṭṭhi tà-kiến chấp ngã trong ngũ-uẩn cho là ta, người, đàn ông, đàn bà, chúng-sinh, v.v... đối với tất cả chúng-sinh còn là phàm nhân, gồm có nhân-loại, chư-thiên, chư phạm- thiên, v.v...

2- Visesadiṭṭhi: tà-kiến đặc biệt đó là niyata- diṭṭhi tà-kiến chấp-thủ-cố-định, hoàn toàn không tin nơi nghiệp và quả của nghiệp, có 3 loại:

- Natthikadiṭṭhi: vô-quả tà-kiến.

- Ahetukadiṭṭhi: vô-nhân tà-kiến.

- Akiriyadiṭṭhi: vô-hành tà-kiến.

* Natthikadiṭṭhi: vô-quả tà-kiến cố-định là tà- kiến thấy sai chấp lầm cố-định, không thay đổi rằng: “Không có quả của nghiệp”.

* Ahetukadiṭṭhi: vô-nhân tà-kiến cố-định là tà-kiến thấy sai chấp lầm cố-định, không thay đổi rằng: “Không có nhân là không có nghiệp”.

* Akiriyadiṭṭhi: vô-hành tà-kiến cố-định là tà- kiến thấy sai chấp lầm cố-định, không thay đổi rằng:“Không có hành ác, không có hành thiện”.

* Diṭṭhicetasika: tà-kiến tâm-sở đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến, không đồng sinh với 85 tâm còn lại.

3- Mānacetasika: ngã-mạn tâm-sở là tâm-sở tự đề cao mình hơn người, hoặc bằng người, hoặc kém thua người.

Trạng-thái riêng của mānacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Unnatilakkhaṇo tự đề cao mình hơn người là trạng-thái của ngã-mạn tâm-sở.

2- Sampaggaharaso tự sánh mình với người là phận sự của ngã-mạn tâm-sở.

3- Ketukamyatāpaccupaṭṭhānā sự mong mỏi bậc cao là quả hiện hữu của ngã-mạn tâm-sở.

4- Diṭṭhivippayuttalobhapadaṭṭhānā tham- tâm không hợp với tà-kiến là nhân-duyên gần phát sinh mānacetasika.

Người có tham-tâm hợp với ngã-mạn có tính tự cao, khinh thường người khác, cứng đầu khó dạy, nên không có tính khiêm tốn.

* Mānacetasika: ngã-mạn tâm-sở đồng sinh với 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến, không đồng sinh với 85 tâm còn lại.

Nhóm tham có 3 tâm-sở: lobhacetasika, diṭṭhi- cetasika, mānacetasika, có lobhacetasika là gốc dẫn đầu, đồng sinh với 8 tham-tâm tuỳ theo mỗi tâm-sở.

c- Docatukacetasika: nhóm sân có 4 tâm-sở: dosacetasika, issācetasika, macchariyacetasika, kukkuccacetasika có dosacetasika là gốc dẫn đầu, chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi.

1- Dosacetasika: sân tâm-sở là tâm-sở hung dữ, gây tai hại đối-tượng.

Trạng-thái riêng của dosacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Caṇḍikkalakkhaṇo hung dữ là trạng-thái của sân tâm-sở.

2- Nissayadaharaso làm nóng nảy thiêu đốt trong tâm của mình và người khác là phận sự của sân tâm-sở.

3- Dussanapaccupaṭṭhāno gây tai hại đến đối- tượng là quả hiện hữu của sân tâm-sở.

4- Āghātavatthupadaṭṭhāno có đối-tượng hận thù (āghātavatthu) là nhân-duyên gần phát sinh dosacetasika.

Āghātavatthu: đối-tượng hận thù có 10:

1- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đã từng gây tai hại cho ta.

2- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đang gây tai hại cho ta.

3- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy sẽ gây tai hại cho ta.

4- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đã từng gây tai hại cho người thân yêu của ta.

5- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đang gây tai hại cho người thân yêu của ta.

6- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy sẽ gây tai hại cho người thân yêu của ta.

7- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đã từng làm lợi ích cho kẻ thù của ta.

8- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy đang làm lợi ích cho kẻ thù của ta.

9- Hận thù do nghĩ rằng: người ấy sẽ làm lợi ích cho kẻ thù của ta.

10- Hận thù do gặp phải rủi như vấp ngã đau, đạp gai đâm vào bàn chân đau, v.v...

Āghātavatthu có 10 loại là nguyên-nhân gần phát sinh dosacetasika: sân tâm-sở trong dosa- citta: sân-tâm không hài lòng đối-tượng ấy, nên có trạng-thái khổ tâm, nóng giận, ghét bỏ, buồn khổ, khóc than, sợ sệt, v.v... tự làm khổ mình, làm khổ người, gây tai hại cho người,...

* Dosacetasika: sân tâm-sở chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi, không đồng sinh với 87 tâm còn lại.

2- Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở là tâm-sở ganh-tỵ không vừa lòng trong của cải tài sản hoặc sắc đẹp hoặc địa vị cao sang, chức trọng quyền cao của người khác.

Trạng-thái riêng của issācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Aññasampatti ussūyalakkhaṇā ganh-tỵ của cải tài-sản của người khác là trạng-thái của ganh- tỵ tâm-sở.

2- Tathā parasampattiyā anabhiratirasā không vừa lòng của cải tài sản của người khác là phận sự của ganh-tỵ tâm-sở.

3- Tato vimukhapaccupaṭṭhānā ngoẳn mặt với của cải tài sản của người khác là quả hiện hữu của ganh-tỵ tâm-sở.

4- Parasampattipadaṭṭhānā của cải tài sản của người khác là nhân-duyên gần phát sinh issācetasika.

Sự không vừa lòng của cải tài-sản hoặc sắc đẹp hoặc địa vị cao sang, chức trọng quyền cao của người khác.

Nếu không vừa lòng quả phước-thiện của người khác thì không có lỗi. Còn nếu không vừa lòng với ý nghĩ rằng: “Người ấy không xứng đáng có được như vậy” thì gọi là issā: ganh-tỵ, nên có lỗi.

Nếu tính issā: ganh-tỵ này có tính chất ràng buộc chúng-sinh trong kiếp tử sinh luân-hồi thì trở thành issāsaṃyojana: pháp-ràng-buộc do ganh-tỵ.

* Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi, không đồng sinh với 87 tâm còn lại.

3- Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở là tâm-sở keo kiệt bủn xỉn trong của cải tài sản, hoặc sự hiểu biết của mình.

Trạng-thái riêng của macchariyacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Sampattigūhalakkhaṇaṃ giấu giếm của cải tài sản của mình là trạng-thái của keo-kiệt tâm-sở.

2- Sādhāraṇa akkhamarasaṃ không chịu đem của cải tài sản của mình cho người khác là phận sự của keo-kiệt tâm-sở.

3- Saṅkocanapaccuṭṭhānaṃ thấy người hành- khất, nét mặt cau có, tính bủn xỉn tài sản của mình là quả hiện hữu của keo-kiệt tâm-sở.

4- Sasampattipadaṭṭhānā của cải tài sản của mình là nhân-duyên gần phát sinh macchariya- cetasika.

* Macchariya tính keo-kiệt bủn-xỉn có 5 loại:

1- Āvāsamacchariya: keo-kiệt trong chỗ ở.

2- Kulamacchariya: keo-kiệt trong gia đình.

3- Lābhamacchariya: keo-kiệt trong của cải.

4- Vaṇṇamacchariya: keo-kiệt trong sắc đẹp.

5- Dhammamacchariya: keo-kiệt trong pháp.

Nếu macchariya tính keo-kiệt này có tính chất ràng buộc chúng-sinh trong kiếp tử sinh luân-hồi thì trở thành macchariyasaṃyojana: pháp-ràng- buộc do keo-kiệt.

* Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi, không đồng sinh với 87 tâm còn lại.

4- Kukkuccacetasika: hối-hận tâm-sở là tâm- sở ăn năn hối-hận khổ tâm vì đã tạo ác-nghiệp mà không tạo đại-thiện-nghiệp.

Trạng-thái riêng của kukkuccacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Pacchānutāpalakkhaṇaṃ nóng nảy khổ tâm về sau là trạng-thái của hối-hận tâm-sở.

2- Ānusocanarasakaṃ thường phát sinh tâm sầu não ân hận vì đã tạo ác-nghiệp, mà không tạo đại-thiện-nghiệp là phận sự của hối-hận tâm-sở.

3- Vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ tâm thường ăn năn hối hận là quả hiện hữu của hối-hận tâm-sở.

4- Katākatapadaṭṭhānā đã tạo ác-nghiệp, mà không tạo đại-thiện-nghiệp là nhân-duyên gần phát sinh kukkuccacetasika.

Sở dĩ kukkuccacetasika phát sinh là vì si-mê không biết quả khổ của ác-nghiệp, không biết quả an-lạc của đại-thiện-nghiệp. Vì vậy, ác- nghiệp không nên tạo thì đã tạo, còn đại-thiện- nghiệp nên tạo thì lại không tạo.

* Kukkuccacetasika: hối-hận tâm-sở chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi, không đồng sinh với 87 tâm còn lại.

d- Thīdukacetasika: nhóm buồn có 2 tâm-sở: thīnacetasika và middhacetasika có thīna- cetasika là gốc dẫn đầu.

Nếu có 2 tâm-sở thīnacetasika và middha- cetasika phát sinh thì 2 tâm-sở này đồng sinh với nhau (sahakadācicetasika) trong 5 bất-thiện- tâm cần tác-động:

- 4 tham-tâm cần tác-động.

- 1 sân-tâm cần tác-động.

1- Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở là tâm-sở làm cho tâm buồn-chán muốn buông bỏ đối- tượng, tâm không muốn tinh-tấn biết đối-tượng.

Trạng-thái riêng của thīnacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Anussāhanalakkhaṇaṃ không cố gắng tinh- tấn là trạng-thái của buồn-chán tâm-sở.

2- Vīriyāvinodanarasaṃ làm suy giảm sự tinh- tấn, từ bỏ sự tinh-tấn là phận sự của buồn-chán tâm-sở.

3- Saṃsīdapaccupaṭṭhānaṃ có sự thoái chí nản lòng là quả hiện hữu của buồn-chán tâm-sở.

4- Ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ do si-mê không biết đúng trong tâm mọi thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh thīnacetasika.

2- Middhacetasika: buồn-ngủ tâm-sở là tâm- sở buồn-ngủ làm cho tâm-sở đồng sinh buông bỏ đối-tượng, tâm không biết rõ đối-tượng nữa.

Trạng-thái riêng của middhacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Akammaññattalakkhaṇam không thích trong công việc biết đối-tượng là trạng-thái của buồn-ngủ tâm-sở.

2- Onayharasaṃ buông bỏ đối-tượng là phận sự của buồn-ngủ tâm-sở.

3- Līnattapaccupaṭṭhānaṃ lười biếng tiếp nhận đối-tượng là quả hiện hữu của buồn-ngủ tâm-sở.

4- Ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ do si-mê không biết đúng trong tâm mọi thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh thīnacetasika.

* Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở làm cho tâm đồng sinh muốn buông bỏ đối-tượng.

* Middhacetasika: buồn-ngủ tâm-sở làm cho các tâm-sở đồng sinh buông bỏ đối-tượng.

Hai tâm-sở này luôn luôn đồng sinh với nhau ví dụ: Ngọn đèn dầu gần tắt thì ánh sáng mờ dần đến tắt hẳn như thế nào, cũng như vậy, thīnacetasika buồn-chán tâm-sở và middhacetasika buồn-ngủ tâm-sở là 2 tâm-sở đồng sinh với tâm có phận sự làm cho tâm với tâm-sở đồng sinh buông bỏ đối- tượng trong các lộ-trình-tâm, thỉnh thoảng rơi xuống hộ-kiếp-tâm (bhavaṅgacitta), ngủ gật.

Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở và middha- cetasika: buồn-ngủ tâm-sở cùng đồng sinh với 5 bất-thiện-tâm cần tác-động: 4 tham-tâm cần tác- động và 1 sân-tâm cần tác-động, không đồng sinh với 84 tâm còn lại.

đ- Vicikicchācetasika: nhóm vicikicchā 1 tâm-sở

Vicikicchācetasika: hoài-nghi tâm-sở là tâm- sở hoài-nghi nơi các đối-tượng như hoài-nghi nơi 9 ân-Đức-Phật, 6 ân-Đức-Pháp, 9 ân-Đức- Tăng, hoài-nghi nghiệp và quả của nghiệp, v.v ... Hoài-nghi tâm-sở này chỉ đồng sinh với si- tâm hợp với hoài-nghi mà thôi.

Trạng-thái riêng của vicikicchācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Saṃsayalakkhaṇā hoài-nghi là trạng-thái của hoài-nghi tâm-sở.

2- Kampanarasakā làm lay chuyển trong đối- tượng là phận sự của hoài-nghi tâm-sở.

3- Anicchayapaccupaṭṭhānaṃ không quyết- định được là quả hiện hữu của hoài-nghi tâm-sở.

4- Ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ si-mê hiểu biết trong tâm không đúng theo thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh vicikicchācetasika.

* Vicikicchācetasika: hoài-nghi tâm-sở không phải là hoài-nghi các môn học hoặc hoài-nghi

trong các pháp-chế-định (paññattidhamma), nhưng thật ra chỉ có hoài-nghi trong 8 pháp như sau:

1- Hoài-nghi trong 9 ân-Đức-Phật.

2- Hoài-nghi trong 6 ân-Đức-Pháp.

3- Hoài-nghi trong 9 ân-Đức-Tăng.

4- Hoài-nghi trong 3 pháp-hành giới, định, tuệ.

5- Hoài-nghi trong ngũ-uẩn,... kiếp quá-khứ.

6- Hoài-nghi trong ngũ-uẩn,... kiếp vị-lai.

7- Hoài-nghi trong ngũ-uẩn,... kiếp quá-khứ và kiếp vị-lai.

8- Hoài-nghi trong pháp thập-nhị-duyên-sinh.(3)

Ngoài 8 pháp hoài-nghi này ra, nếu có hoài- nghi về các môn học, các chế-định-pháp, v.v... vì chưa hiểu biết rõ thì không phải là hoài-nghi tâm-sở (vicikicchācetasika) đồng sinh với si-tâm hợp với hoài-nghi.

* Vicikicchācetasika: hoài-nghi tâm-sở chỉ đồng sinh với si-tâm hợp với hoài-nghi mà thôi, không đồng sinh với 88 tâm còn lại.

Akusalacetasika: bất-thiện tâm-sở có 14 tâm chỉ đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm mà thôi, tạo mọi ác-nghiệp bằng thân, khẩu, ý, nên tự làm khổ mình trong kiếp hiện-tại và vô số kiếp vị-lai, làm khổ người và làm khổ chúng-sinh nữa.

Nếu không muốn tự làm khổ mình, cũng không muốn làm khổ mọi người, mọi chúng-sinh thì chỉ có cách giữ gìn giới của mình cho được trong sạch và trọn vẹn mà thôi, thậm chí chỉ cần giữ gìn ngũ-giới cho được trong sạch trọn vẹn thì tránh xa 10 ác-nghiệp bằng thân, khẩu, ý: tránh xa 3 thân ác-nghiệp, tránh xa 4 khẩu ác- nghiệp, tránh xa 3 ý ác-nghiệp, đồng thời tạo 3 thân đại-thiện-nghiệp, tạo 4 khẩu đại-thiện- nghiệp, tạo 3 ý đại-thiện-nghiệp, nên không tự làm khổ mình, không làm khổ mọi người, mọi chúng-sinh lớn nhỏ khác trong đời.

Thật ra, người thiện giữ gìn ngũ-giới của mình cho được trong sạch và trọn vẹn, tạo đại- thiện-nghiệp giữ-giới, đó là việc rất dễ dàng đối với tất cả mọi người trong đời, bởi vì trong khả năng bình thường của mọi người(4). Còn người ác phạm điều-giới nào đủ chi-pháp của điều-giới ấy, tạo ác-nghiệp điều-giới ấy, đó là việc rất khó khăn mà không phải là ai cũng có thể tạo ác- nghiệp điều-giới ấy được.

Cho nên, người thiện có đại-thiện-tâm biết hổ-thẹn tội-lỗi, biết ghê-sợ tội-lỗi, biết tự trọng, biết giữ gìn các điều-giới của mình cho được trong sạch và trọn vẹn, tạo mọi đại-thiện-nghiệp giữ-giới thuộc về của riêng mình.

SOBHAṆACETASIKA: TỊNH-HẢO TÂM-SỞ

Sobhaṇacetasika: tịnh-hảo tâm-sở là tâm-sở tốt lành, khi đồng sinh với tâm nào làm cho tâm ấy tốt lành, trong sáng, không bị ô nhiễm, nên gọi là sobhaṇacetasika: tịnh-hảo tâm-sở.

* Sobhaṇacetasika: tịnh-hảo tâm-sở gồm có 25 tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo- tâm (sobhaṇacitta).

Citta: tâm gồm có 89 hoặc 121 tâm chia ra 2 loại tâm:

* Asobhaṇacitta: bất-tịnh-hảo-tâm có 30 tâm

- 12 bất-thiện-tâm.

- 18 vô-nhân-tâm.

Trong 30 tâm này đều không có tịnh-hảo tâm- sở (sobhaṇacetasika) nào đồng sinh, nên gọi 30 này là bất-tịnh-hảo-tâm.

* Sobhaṇacitta: tịnh-hảo-tâm gồm có 59 hoặc 91 tâm:

- 24 dục-giới tịnh-hảo-tâm.

- 15 sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm.

Trong 59 hoặc 91 tâm này, mỗi tâm có một số tịnh-hảo tâm-sở (sobhaṇacetasika) đồng sinh, nên gọi 59 hoặc 91 tâm này là tịnh-hảo-tâm (sobhaṇacitta).

Sobhaṇacetasika: tịnh-hảo tâm-sở

Tịnh-hảo tâm-sở gồm có 25 tâm-sở chia ra 4 loại như sau:

1- Sobhaṇasādhāraṇacetasika có 19 tâm-sở.

2- Viraticetasika có 3 tâm-sở.

3- Appamaññācetasika có 2 tâm-sở.

4- Paññindriyacetasika có 1 tâm-sở.

1- Sobhaṇasādhāraṇacetasika: tịnh-hảo tâm- sở đồng sinh toàn-tịnh-hảo-tâm gồm có 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm (sobhaṇacitta), có 19 tịnh-hảo tâm-sở như sau:

1- Saddhācetasika: tín tâm-sở.

2- Saticetasika: niệm tâm-sở.

3- Hirīcetasika: hổ-thẹn tâm-sở.

4- Ottappacetasika: ghê-sợ tâm-sở.

5- Alobhacetasika: vô-tham tâm-sở.

6- Adosacetasika: vô-sân tâm-sở.

7- Tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm-sở.

8- Kāyapassaddhicetasika: tam-uẩn an-tịnh tâm-sở.

9- Cittapassaddhicetasika: thức-uẩn an-tịnh tâm-sở.

10- Kāyalahutācetasika: tam-uẩn nhẹ-nhàng tâm-sở.

11- Cittalahutācetasika: thức-uẩn nhẹ-nhàng tâm-sở.

12- Kāyamudutācetasika: tam-uẩn nhu-nhuyến tâm-sở.

13- Cittamudutācetasika: thức-uẩn nhu-nhuyến tâm-sở.

14- Kāyakammaññatācetasika: tam-uẩn uyển- chuyển tâm-sở.

15- Cittakammaññatācetasika: thức-uẩn uyển- chuyển tâm-sở.

16- Kāyapāguññatācetasika: tam-uẩn thuần- thục tâm-sở.

17- Cittapāguññatācetasika: thức-uẩn thuần- thục tâm-sở.

18- Kāyujukatācetasika: tam-uẩn trung-thực tâm-sở.

19- Cittujukatācetasika: thức-uẩn trung-thực tâm-sở.

19 tịnh-hảo tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm.

2- Viraticetasika: chế ngự tâm-sở có 3 tâm-sở

1- Sammāvācācetasika: chánh-ngữ tâm-sở.

2- Sammākammantacetasika: chánh-nghiệp tâm-sở.

3- Sammā-ājīvacetasika: chánh-mạng tâm-sở.

3- Appamaññācetasika: vô-lượng tâm-sở có 2 tâm-sở

1- Karuṇācetasika: bi tâm-sở.

2- Muditācetasika: hỷ tâm-sở.

4- Paññindriyacetasika có 1 tâm-sở:

1- Paññindriyacetasika: tuệ-chủ tâm-sở.

Giảng giải 25 tịnh-hảo tâm-sở

1- Sobhaṇasādhāraṇacetasika: tịnh-hảo tâm- sở đồng sinh toàn tâm, có 19 tâm-sở:

1- Saddhācetasika: tín tâm-sở là tâm-sở tin với đức-tin trong sạch nơi Tam-bảo: Đức-Phật- bảo, Đức-Pháp-bảo, Đức-Tăng-bảo, tin nơi nghiệp và quả của nghiệp.

Trạng-thái riêng của saddhācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Saddhāhanalakkhaṇā đức-tin trong sạch là trạng-thái của tín tâm-sở.

2- Pasādanarasā tin với đức-tin trong sạch thật sự là phận sự của tín tâm-sở.

3- Akālusiyapaccupaṭṭhānaṃ tâm không bị ô nhiễm là quả hiện hữu của tín tâm-sở.

4- Saddheyyavatthupadaṭṭhānaṃ Tam-bảo: Đức-Phật-bảo, Đức-Pháp-bảo, Đức-Tăng-bảo, nghiệp và quả của nghiệp là nhân-duyên gần phát sinh saddhācetasika.

Saddhā: đức-tin dẫn đầu cho mọi thiện-pháp phát sinh, đó là dục-giới thiện-pháp, sắc-giới thiện-pháp, vô-sắc-giới thiện-pháp, cho đến siêu-tam-giới thiện-pháp phát sinh, tăng trưởng.

Saddhā: đức-tin phát sinh do nhân-duyên, mà nhân-duyên gần phát sinh saddhā đó là ân- đức Tam-bảo: 9 ân-đức-Phật-bảo, 6 ân-đức- Pháp-bảo, 9 ân-đức-Tăng-bảo; tin nơi nghiệp và quả của nghiệp.

Saddhā: đức-tin là tin nơi đáng tin, và không tin nơi không đáng tin. Nơi đáng tin có 4 pháp:

* Kammasaddhā: tin nghiệp có 2 loại: thiện- nghiệp và bất-thiện-nghiệp (ác-nghiệp).

* Vipākasaddhā: tin quả của nghiệp rằng: thiện-nghiệp cho quả an-lạc, bất-thiện-nghiệp (ác-nghiệp) cho quả khổ.

* Kammassakatāsaddhā: tin nghiệp là của riêng ta, ta là người thừa hưởng quả của nghiệp, nghiệp sinh ta ra, nghiệp là thân quyến của ta, nghiệp là nơi nương nhờ của ta, khi ta tạo nghiệp nào: thiện-nghiệp hoặc bất-thiện-nghiệp (ác-nghiệp), chính ta là người hưởng quả an-lạc của thiện-nghiệp, hoặc chịu quả khổ của ác- nghiệp ấy.

* Tathāgatabodhisaddhā: tin nơi sự chứng đắc của Đức-Phật-Chánh-Đẳng-Giác.

Nếu người nào tin nơi không đáng tin thì gọi là cuồng-tín, cho nên đức-tin phải đi đôi với trí- tuệ thì gọi là chánh-tín.

* Saddhācetasika: tín tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

2- Saticetasika: niệm tâm-sở là tâm-sở niệm vững vàng trong 6 đối-tượng (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp).

Trạng-thái riêng của saticetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Apilāpanalakkhaṇā niệm vững vàng trong đối-tượng là trạng-thái của niệm tâm-sở.

2- Asambosarasā niệm vững vàng trong đối- tượng, không để mất đối-tượng là phận sự của niệm tâm-sở.

3- Ārakkhapaccupaṭṭhānaṃ giữ gìn thu thúc trong đối-tượng là quả hiện hữu của niệm tâm-sở.

4- Thirasaññāpadaṭṭhānaṃ tưởng nhớ vững chắc trong đối-tượng là nhân-duyên gần phát sinh saticetasika.

* Tuy nhiên, sati trong satipaṭṭhāna thì sati trở thành sammāsati: chánh-niệm trong 4 pháp niệm-xứ là:

- Thân niệm-xứ: thân là đối-tượng của chánh- niệm và trí-tuệ-tỉnh-giác.

- Thọ niệm-xứ: thọ là đối-tượng của chánh- niệm và trí-tuệ-tỉnh-giác.

- Tâm niệm-xứ: tâm là đối-tượng của chánh- niệm và trí-tuệ-tỉnh-giác.

- Pháp niệm-xứ: pháp là đối-tượng của chánh- niệm và trí-tuệ-tỉnh-giác.

* Saticetasika: niệm tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

3- Hirīcetasika: hổ-thẹn tâm-sở là tâm-sở tự mình biết hổ-thẹn tội-lỗi, xa lánh mọi ác-nghiệp.

Trạng-thái riêng của hirīcetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Jegucchalakkhaṇā ghét tội-lỗi, lánh xa mọi tội-lỗi là trạng-thái của hổ-thẹn tâm-sở.

2- Pāpānaṃ akaraṇarasā không hành ác- nghiệp là phận sự của hổ-thẹn tâm-sở.

3- Pāpato saṅkocapaccupaṭṭhānaṃ biết hổ- thẹn tội-lỗi, nên xa lánh mọi ác-nghiệp là quả hiện hữu của hổ-thẹn tâm-sở.

4- Attagāravapadaṭṭhānaṃ đức tính tự trọng là nhân-duyên gần phát sinh hirīcetasika.

* Hirīcetasika: hổ-thẹn tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

4- Ottappacetasika: ghê-sợ tâm-sở là tâm-sở kính trọng người khác, nên biết ghê-sợ tội lỗi, xa lánh mọi hành ác-nghiệp.

Trạng-thái riêng của ottappacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Uttāsalakkhaṇā biết ghê-sợ tội-lỗi là trạng-thái của ghê-sợ tâm-sở.

2- Pāpānaṃ akaraṇarasā không hành ác- nghiệp là phận sự của ghê-sợ tâm-sở.

3- Pāpato saṅkocapaccupaṭṭhānaṃ biết ghê- sợ tội lỗi, nên lánh xa mọi ác-nghiệp là quả hiện hữu của ghê-sợ tâm-sở.

4- Paragāravapadaṭṭhānaṃ đức tính kính trọng người khác là nhân-duyên gần phát sinh ottappacetasika.

* Ottappacetasika: ghê-sợ tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

Hirī và ottappa là 2 tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tâm xa lánh, tránh xa mọi ác-nghiệp, tội-lỗi do thân hành-ác, khẩu nói-ác, ý nghĩ-ác, bởi vì hirī có trạng-thái hổ-thẹn tội-lỗi do tính tự trọng, nên không dám tạo ác-nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý; còn ottappa có trạng-thái ghê-sợ tội-lỗi do biết kính-trọng người khác, sợ 4 cõi ác-giới (địa-ngục, a-su-ra, ngạ-quỷ, súc- sinh), nên không dám tạo ác-nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý.

* Hirī phát sinh do nhân-duyên tự mình biết hổ-thẹn tội lỗi, biết tự trọng do nương nhờ nhân- duyên bên trong của mình như sau:

- Kula: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến dòng họ của mình.

- Vaya: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến tuổi tác mình.

- Bahussuta: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến tài năng hiểu biết của mình.

- Jātimahaggata: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến kiếp cao quý của mình.

- Satthumahaggata: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến Đức-Phật, thầy tổ, cha, mẹ,... cao thượng của mình.

- Dāyajjamahaggata: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến mình là người thừa kế di sản cao quý.

- Sabrahmacārīmahaggata: biết hổ-thẹn tội- lỗi do nghĩ đến những bạn hữu đồng phạm hạnh cao thượng.

- Surabhāva: biết hổ-thẹn tội-lỗi do nghĩ đến tính dũng cảm của mình.

* Ottappa phát sinh do nhân-duyên biết ghê- sợ tội-lỗi, biết kính trọng người khác do nương nhờ nhân-duyên bên ngoài như sau:

- Attānuvādabhaya: biết ghê-sợ tội-lỗi do tự chê trách mình.

- Paravādānubhaya: biết ghê-sợ tội-lỗi do sợ chư bậc thiện-trí chê trách mình.

- Daṇḍabhaya: biết ghê-sợ tội-lỗi do sợ hình phạt đau khổ.

- Duggatibhaya: biết ghê-sợ tội-lỗi do sợ khổ trong 4 cõi ác-giới: cõi địa-ngục, cõi a-su-ra, cõi ngạ-quỷ, loài súc-sinh.

Hirī và ottappa là 2 tâm-sở biết hổ-thẹn tội- lỗi, biết ghê-sợ tội-lỗi, không dám tạo mọi ác- nghiệp bằng thân, bằng khẩu, bằng ý, nên không tự làm khổ mình, không làm khổ tất cả mọi chúng-sinh khác.

Cho nên, hirī và ottappa là 2 pháp hộ trì, giữ gìn tất cả mọi chúng-sinh.

5- Alobhacetasika: vô-tham tâm-sở là tâm-sở không tham muốn, không dính mắc trong đối-tượng.

Trạng-thái riêng của alobhacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Alaggabhāvalakkhaṇo không tham muốn, không dính mắc trong đối-tượng là trạng-thái của vô-tham tâm-sở.

2- Apariggaharaso không chấp-thủ trong đối-tượng là phận sự của vô-tham tâm-sở.

3- Anallīnabhāvapaccupaṭṭhāno không dính mắc, không chấp-thủ trong đối-tượng là quả hiện hữu của vô-tham tâm-sở.

4- Yonisomanasikārapadaṭṭhāno trí-tuệ biết rõ trong tâm đúng theo thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh alobhacetasika.

Alobhacetasika vô-tham tâm-sở có tính chất hoàn toàn trái ngược với lobhacetasika tham tâm-sở. Cho nên, người có vô-tham tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm không tham muốn, không chấp-thủ trong đối-tượng.

* Alobhacetasika: vô-tham tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

6- Adosacetasika: vô-sân tâm-sở là tâm-sở không làm hại đối-tượng, không hận thù, không tự làm khổ mình, khổ chúng-sinh.

Trạng-thái riêng của adosacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Acaṇḍikattalakkhaṇo không hung dữ, hiền hoà là trạng-thái của vô-sân tâm-sở.

2- Āghātavinayaraso diệt tâm hận thù là phận sự của vô-sân tâm-sở.

3- Sommabhāvapaccupaṭṭhāno mát mẻ trong sáng như ánh trăng rằm là quả hiện hữu của vô- sân tâm-sở.

4- Yonisomanasikārapadaṭṭhāno trí-tuệ biết rõ trong tâm đúng theo thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh adosacetasika.

Adosacetasika vô-sân tâm-sở có tính chất hoàn toàn trái ngược với dosacetasika sân tâm-sở.

* Adosacetasika vô-sân tâm-sở có liên quan đến 2 pháp: khanti và mettā:

* Khanti: pháp nhẫn-nại có chi-pháp là adosa- cetasika vô-sân tâm-sở đồng sinh với đại-thiện- tâm thuộc về tịnh-hảo-tâm chịu đựng mọi đối- tượng xấu trong hoàn cảnh bất bình, bị vu oan giá họa, phải chịu mọi cảnh khổ, v.v... mà vẫn không hề phát sinh sân-tâm không hài lòng trong đối-tượng ấy. Đó là do năng lực của adosacetasika vô-sân tâm-sở.

* Mettā: tâm từ là 1 trong 4 đề-mục thiền- định vô-lượng-tâm (appamaññā).

Hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-định với đề-mục niệm rải tâm từ (mettā) đến chúng-sinh vô-lượng, có chi-pháp là adosacetasika vô-sân tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm có đối-tượng piyamanāpasattapaññatti: chúng-sinh đáng yêu, đáng kính là đối-tượng thiền-định của đề-mục niệm rải tâm từ (mettā).

* Đề-mục niệm rải tâm từ này chỉ có khả năng chứng đắc từ đệ nhất thiền sắc-giới cho đến đệ tứ thiền sắc-giới mà thôi, không thể chứng đắc đệ ngũ thiền sắc-giới, bởi vì đề-mục- thiền-định này cần có chi-thiền lạc, mà đệ ngũ thiền sắc-giới có 2 chi-thiền là xả và nhất-tâm.

Nếu khi hành-giả tụng kinh, niệm ân-Đức-Phật dù có adosacetasika vô-sân tâm-sở đồng sinh với đại-thiện-tâm thuộc về tịnh-hảo-tâm, cũng không gọi là mettā tâm từ được, bởi vì, đối-tượng của đề-mục thiền-định niệm rải tâm từ là chúng-sinh đáng yêu, đáng kính, không phải là đối-tượng ân-Đức-Phật.

* Adosacetasika: vô-sân tâm-sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

7- Tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm- sở là tâm-sở trung dung giữa tâm với tâm-sở đồng sinh không hơn không kém, giữ gìn các pháp tâm với tâm-sở đồng sinh đồng đều nhau.

Trạng-thái riêng của tatramajjhattatācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Samavāhitalakkhaṇā giữ gìn các pháp tâm với tâm-sở đồng sinh đồng đều nhau là trạng-thái của trung-dung-tâm-sở.

2- Ūnādhikavāraṇarasā không để các pháp tâm với tâm-sở đồng sinh hơn hoặc kém là phận sự của trung-dung-tâm-sở.

3- Majjhattabhāvapaccupaṭṭhāno trạng-thái trung dung là quả hiện hữu của trung-dung-tâm-sở.

4- Sampayuttapadaṭṭhāno các pháp tâm với tâm-sở đồng sinh là nhân-duyên gần phát sinh tatramajjhattatācetasika.

Tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm-sở có trạng-thái giữ gìn các pháp tâm với tâm-sở đồng sinh đồng đều nhau không hơn không kém.

Ví như người đánh xe ngựa với 2 con ngựa báu có sức mạnh đồng đều nhau, chiếc xe ngựa chạy đều, nên người đánh xe không đánh, la 2 con ngựa, mà chỉ cần đặt tâm trung-dung dõi theo 2 con ngựa mà thôi.

* Tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm-sở còn là chi-pháp của đề-mục thiền-định upekkhā- appamaññā: niệm rải tâm-xả đến chúng-sinh vô- lượng có đối-tượng là majjhattasattapaññatti: hạng chúng-sinh không thương không ghét.

* Tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm- sở đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

6 đôi tịnh-hảo tâm-sở

* 19 tịnh-hảo tâm-sở đồng sinh với toàn tịnh- hảo-tâm (sobhaṇacitta) từ saddhācetasika cho đến tatramajjhattatācetasika mỗi tâm-sở riêng rẽ; từ kāyapassaddhicetasika, cittapassaddhicetasika cho đến kāyujukatācetasika, cittujukatācetasika gồm có 6 đôi, mà mỗi đôi kāya và citta cùng có chung 1 tịnh-hảo tâm-sở.

* Kāya nghĩa là tổng hợp các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm gồm có 3 uẩn: thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Citta tịnh-hảo-tâm thuộc về thức-uẩn. Trong bộ Visuddhimagga giải rằng:

* Kāyapassaddhi: kāyo’ti cettha vedanādayo tayo khandhā(5).

Kāya trong kāyapassaddhi có nghĩa là gồm có 3 uẩn: thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

Như vậy, kāya nghĩa là tổng hợp các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm ấy.

Tâm-sở đồng sinh với mỗi tịnh-hảo-tâm gồm có 4 uẩn:

- Thọ tâm-sở thuộc về thọ-uẩn.

- Tưởng tâm-sở thuộc về tưởng-uẩn.

- Tổng các tâm-sở còn lại thuộc về hành-uẩn.

- Tịnh-hảo-tâm thuộc về thức-uẩn.

8- Kāyapassaddhicetasika: tam-uẩn an-tịnh tâm-sở.

9- Cittapassaddhicetasika: thức-uẩn an-tịnh tâm-sở.

* Kāyapassaddhicetasika: tam-uẩn an-tịnh tâm-sở là tâm-sở làm an-tịnh tam-uẩn: thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Cittapassaddhicetasika: thức-uẩn an-tịnh tâm-sở là tâm-sở làm an-tịnh thức-uẩn.

2 tịnh-hảo tâm-sở này đều có chung 1 passaddhicetasika: an-tịnh tâm-sở, có trạng-thái làm an-tịnh tam-uẩn tâm-sở và thức-uẩn, nghĩa là làm an-tịnh tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm ấy.

Trạng-thái riêng của passaddhicetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Passaddhiyo kāyacittadarathavūpasama- lakkhaṇā 2 an-tịnh tâm-sở làm an-tịnh sự nóng nảy của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh- hảo-tâm là trạng-thái của an-tịnh tâm-sở.

2-Kāyacittadarathanimmaddanarasā chế ngự được sự nóng nảy của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là phận sự của an-tịnh tâm-sở.

3- Kāyacittānaṃ aparipphandanasītibhāva- paccupaṭṭhānā sự an-tịnh mát mẻ không lay động của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh- hảo-tâm là quả hiện hữu của an-tịnh tâm-sở.

4- Kāyacittapadaṭṭhānā tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là nhân-duyên gần phát sinh passaddhicetasika.

* Hai tịnh-hảo tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

10- Kāyalahutācetasika: tam-uẩn nhẹ-nhàng tâm-sở.

11- Cittalahutācetasika: thức-uẩn nhẹ-nhàng tâm-sở.

* Kāyalahutācetasika: tam-uẩn nhẹ-nhàng tâm- sở là tâm-sở làm nhẹ-nhàng tam-uẩn: thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Cittalahutācetasika: thức-uẩn nhẹ-nhàng tâm sở là tâm-sở làm nhẹ-nhàng thức-uẩn.

2 tịnh-hảo tâm-sở này đều có chung 1 lahutācetasika nhẹ-nhàng tâm-sở có trạng-thái làm nhẹ-nhàng tam-uẩn tâm-sở và thức-uẩn, nghĩa là làm nhẹ-nhàng các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm ấy.

Trạng-thái riêng của lahutācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Lahutāyo kāyacittagarubhāvavūpasama- lakkhaṇā 2 nhẹ-nhàng tâm-sở làm giảm sự nặng nề của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh- hảo-tâm là trạng-thái của nhẹ-nhàng tâm-sở.

2- Kāyacittagarubhāvanimmaddanarasā chế ngự được sự nặng nề của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là phận sự của nhẹ- nhàng tâm-sở.

3- Kāyacittānaṃ adandhatāpaccupaṭṭhānā không nặng nề, không chậm chạp của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là quả hiện hữu của nhẹ-nhàng tâm-sở.

4- Kāyacittapadaṭṭhānā tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là nhân-duyên gần phát sinh lahutācetasika.

* Hai tịnh-hảo tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

12- Kāyamudutācetasika: tam-uẩn nhu-nhuyến tâm-sở.

13- Cittamudutācetasika: thức-uẩn nhu-nhuyến tâm-sở.

* Kāyamudutācetasika: tam-uẩn nhu-nhuyến tâm-sở là tâm-sở làm nhu-nhuyến tam-uẩn: thọ- uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Cittamudutācetasika: thức-uẩn nhu-nhuyến tâm-sở là tâm-sở làm nhu-nhuyến thức-uẩn.

2 tịnh-hảo tâm-sở đều có chung 1 mudutā- cetasika nhu-nhuyến tâm-sở, có trạng-thái làm nhu-nhuyến tam-uẩn tâm-sở và thức-uẩn, nghĩa là làm nhu-nhuyến các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm ấy.

Trạng-thái riêng của mudutācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Mudutāyo kāyacittatthambhavūpasama- lakkhaṇā 2 nhu-nhuyến tâm-sở làm giảm sự cứng rắn, ngã mạn của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là trạng-thái của nhu- nhuyến tâm-sở.

2- Kāyacittathadhabhāvanimmaddanarasā chế ngự được tính cứng rắn của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là phận sự của nhu-nhuyến tâm-sở.

3- Appaṭighātapaccupaṭṭhānā sự không đụng chạm, không bất bình của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là quả hiện hữu của nhu-nhuyến tâm-sở.

4- Kāyacittapadaṭṭhānā tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là nhân-duyên gần phát sinh mudutācetasika.

* Hai tịnh-hảo tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

14- Kāyakammaññatācetasika: tam-uẩn uyển- chuyển tâm-sở.

15- Cittakammaññatācetasika: thức-uẩn uyển- chuyển tâm-sở.

* Kāyakammaññatācetasika: tam-uẩn uyển- chuyển tâm-sở là tâm-sở làm uyển-chuyển tam- uẩn: thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Cittakammaññatācetasika: thức-uẩn uyển- chuyển tâm-sở là tâm-sở làm uyển-chuyển thức-uẩn.

2 tịnh-hảo-tâm-sở đều có chung 1 kammaññatā- cetasika: uyển-chuyển tâm-sở có trạng-thái làm uyển-chuyển tam-uẩn tâm-sở và thức-uẩn, nghĩa là làm uyển-chuyển các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm ấy.

Trạng-thái riêng của kammaññatācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Kammaññatā kāyacittākammaññabhāva- vūpasamalakkhaṇā 2 uyển-chuyển tâm-sở làm giảm sự cứng nhắc của tâm với tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là trạng-thái của uyển- chuyển tâm-sở.

2- Kāyacittākammaññabhāvanimmaddanarasā chế ngự được sự cứng nhắc của tâm và các tâm- sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là phận sự của uyển-chuyển tâm-sở.

3- Kāyacittānaṃ ārammaṇakaraṇasampatti- paccupaṭṭhānā thành tựu kết quả làm cho đối- tượng của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh- hảo-tâm là quả hiện hữu của uyển-chuyển tâm-sở.

4- Kāyacittapadaṭṭhānā tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là nhân-duyên gần phát sinh kammaññatācetasika.

* Hai tịnh-hảo-tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

16- Kāyapāguññatācetasika: tam-uẩn thuần- thục tâm-sở.

17- Cittapāguññatācetasika: thức-uẩn thuần- thục tâm-sở.

* Kāyapāguññatācetasika: tam-uẩn thuần-thục tâm-sở là tâm-sở làm thuần-thục tam-uẩn: thọ-uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Cittapāguññatācetasika: thức-uẩn thuần- thục tâm-sở là tâm-sở làm thuần-thục thức-uẩn.

2 tịnh-hảo-tâm-sở đều có chung 1 pāguññatā- cetasika: thuần-thục tâm-sở có trạng-thái làm thuần-thục tam-uẩn tâm-sở và thức-uẩn, nghĩa là làm thuần-thục các tâm-sở đồng sinh với tịnh- hảo-tâm ấy.

Trạng-thái riêng của pāguññatācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Pāguññatā kāyacittānam agelaññabhāva- lakkhaṇā 2 thuần-thục tâm-sở không làm khổ tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là trạng-thái của thuần-thục tâm-sở.

2- Kāyacittagelaññanimmaddanarasā chế ngự được bệnh của tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là phận sự của thuần-thục tâm-sở.

3- Nirādīnavapaccupaṭṭhānā không có tội lỗi, phiền-não là quả hiện hữu của thuần-thục tâm-sở.

4- Kāyacittapadaṭṭhānā tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là nhân-duyên gần phát sinh pāguññatācetasika.

* Hai tịnh-hảo tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

18- Kāyujukatācetasika: tam-uẩn trung-thực tâm-sở.

19- Cittujukatācetasika: thức-uẩn trung-thực tâm-sở.

* Kāyujukatācetasika: tam-uẩn trung-thực tâm-sở là tâm-sở làm trung-thực tam-uẩn: thọ- uẩn, tưởng-uẩn, hành-uẩn.

* Cittujukatācetasika: thức-uẩn trung-thực tâm sở là tâm-sở làm trung-thực thức-uẩn.

2 tịnh-hảo tâm-sở đều có chung 1 ujukatā- cetasika: trung-thực tâm-sở có trạng-thái làm trung-thực tam-uẩn tâm-sở và thức-uẩn, nghĩa là làm trung-thực các tâm-sở đồng sinh với tịnh- hảo-tâm ấy.

Trạng-thái riêng của ujukatācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Ujukatā kāyacitta ajjavalakkhaṇā 2 trung-thực tâm-sở làm trung-thực tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là trạng-thái của trung-thực tâm-sở.

2- Kāyacittakuṭilabhāvanimmaddanarasā chế ngự được sự không thành thật tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là phận sự của trung- thực tâm-sở.

3- Ajimhatāpaccupaṭṭhānā sự trung-thực là quả hiện hữu của trung-thực tâm-sở.

4- Kāyacittapadaṭṭhānā tâm và các tâm-sở đồng sinh với tịnh-hảo-tâm là nhân-duyên gần phát sinh ujukatācetasika.

* Hai tịnh-hảo tâm-sở này đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh-hảo-tâm, không đồng sinh với 30 bất-tịnh-hảo-tâm.

2- Viraticetasika: chế ngự tâm-sở

Viraticetasika: chế ngự tâm-sở có trạng-thái tránh xa thân hành-ác (kāyaduccarita), tránh xa khẩu hành-ác (vacīduccarita), tránh xa cách sống tà-mạng (micchājīva).

Viraticetasika: chế ngự tâm-sở có 3 loại:

- Sammāvācācetasika: chánh-ngữ tâm-sở.

- Sammākammantacetasika: chánh-nghiệp tâm-sở.

- Sammā ājīvacetasika: chánh-mạng tâm-sở.

1- Sammāvācācetasika: chánh-ngữ tâm-sở là tịnh-hảo tâm-sở đồng sinh với đại-thiện-tâm hoặc siêu-tam-giới-tâm, tránh xa 4 khẩu hành-ác là tránh xa sự nói-dối, tránh xa nói lời chia rẽ, tránh xa nói lời thô tục, tránh xa nói lời vô ích, không liên quan đến sự nuôi mạng.

Trạng-thái riêng của sammāvācācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Pariggahalakkhaṇā chế ngự khẩu nói ác là trạng-thái của chánh-ngữ tâm-sở.

2- Viramaṇarasā tránh xa 4 tà-ngữ là phận sự của chánh-ngữ tâm-sở.

3- Micchāvācāpahānapaccupaṭṭhānā diệt 4 tà-ngữ là quả hiện hữu của chánh-ngữ tâm-sở.

4- Saddhāhirotappādiguṇapadaṭṭhānā có đức-tin, biết hổ-thẹn tội-lỗi, biết ghê-sợ tội-lỗi là nhân-duyên gần phát sinh sammāvācācetasika.

Sammāvācā chánh-ngữ có 3 loại:

- Kathāsammāvācā: nói lời chánh-ngữ là lời hay, thuyết pháp, giảng đạo, dạy dỗ đem lại sự lợi ích cho người nghe.

- Cetanāsammāvācā: tác-ý chánh-ngữ là tác- ý tránh xa 4 tà-ngữ, nói 4 chánh-ngữ:

- Tránh xa lời nói-dối, mà nói lời chân thật.

- Tránh xa nói lời chia rẽ, mà nói lời hoà hợp.

- Tránh xa nói lời thô tục, mà nói lời dịu dàng.

- Tránh xa nói lời vô ích, mà nói lời có ích.

- Viratisammāvācā: chế ngự tà-ngữ là khi tiếp xúc trực tiếp đối diện với đối-tượng dễ phát sinh nói-dối, nhưng tránh xa lời nói-dối, mà nói lời chân thật, hoặc làm thinh không nói, gọi là viratisammāvācā.

2- Sammākammantacetasika: chánh-nghiệp tâm-sở là tịnh-hảo tâm-sở đồng sinh với đại- thiện-tâm hoặc siêu-tam-giới-tâm, tránh xa 3 thân hành-ác là tránh xa sự sát-sinh, tránh xa sự trộm-cắp, tránh xa sự tà-dâm, không liên quan đến sự nuôi mạng.

Trạng-thái riêng của sammākammanta- cetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Samuṭṭhānalakkhaṇo chế ngự thân hành- ác là trạng-thái của chánh-nghiệp tâm-sở.

2- Viramaṇaraso tránh xa 3 tà-nghiệp là phận sự của chánh-nghiệp tâm-sở.

3- Micchākammantapahānapaccupaṭṭhāno diệt 3 tà-nghiệp là quả hiện hữu của chánh- nghiệp tâm-sở.

4- Saddhāhirotappādiguṇapadaṭṭhāno có đức- tin, biết hổ-thẹn tội-lỗi, biết ghê-sợ tội- lỗi, ... là nhân-duyên gần phát sinh sammākammanta- cetasika.

Sammākammanta chánh-nghiệp có 3 loại:

- Kiriyāsammākammanta: hành chánh-nghiệp là thân hành công việc phước-thiện đem lại sự lợi ích cho mình và chúng-sinh.

- Cetanāsammākammanta: tác-ý chánh-nghiệp là tác-ý tránh xa 3 tà-nghiệp, hành 3 chánh-nghiệp.

- Tránh xa sự sát-sinh, mà hành phóng sinh.

- Tránh xa sự trộm-cắp, mà hành phước- thiện bố-thí đến chúng-sinh.

- Tránh xa sự tà-dâm, mà thực-hành phạm hạnh cao thượng.

- Viratisammākammanta: chế ngự tà-nghiệp, là khi tiếp xúc trực tiếp đối diện với đối-tượng dễ phát sinh trộm-cắp, nhưng tránh xa sự trộm- cắp, gọi là viratisammākammanta.

3- Sammā-ājīvacetasika: chánh-mạng tâm- sở là tịnh-hảo tâm-sở đồng sinh với đại-thiện- tâm hoặc siêu-tam-giới-tâm, tránh xa 3 thân hành-ác, tránh xa 4 khẩu nói-ác liên quan đến sự nuôi mạng.

Trạng-thái riêng của sammā-ājīvacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Vodānalakkhaṇo sự nuôi mạng trong sạch là trạng-thái của chánh-mạng tâm-sở.

2- Kāyajīvappavattiraso sự nuôi mạng do thân và khẩu trong sạch là phận sự của chánh- mạng tâm-sở.

3- Micchā ājīvapahānapaccupaṭṭhāno diệt tà- mạng là quả hiện hữu của chánh-mạng tâm-sở.

4- Saddhāhirotappādiguṇapadaṭṭhāno có đức- tin, biết hổ-thẹn tội-lỗi, biết ghê-sợ tội-lỗi,... là nhân-duyên gần phát sinh sammā-ājīvacetasika.

Sammā-ājīva chánh-mạng có 2 loại:

- Vīriyasammā ājīva: tinh-tấn chánh-mạng là tinh-tấn làm công việc nuôi mạng hợp pháp.

- Viratisammā ājīva: chế ngự tà-mạng là tránh xa 3 thân hành-ác, tránh xa 4 khẩu nói-ác liên quan đến sự nuôi mạng, khi tiếp xúc trực tiếp đối diện với đối-tượng gọi là viratisammā ājīva.

Viraticetasika: chế ngự tâm-sở có 3 loại: chánh-ngữ tâm-sở, chánh-nghiệp tâm-sở, chánh- mạng tâm-sở là 3 tịnh-hảo tâm-sở đồng sinh với đại-thiện-tâm hoặc siêu-tam-giới-tâm.

Trạng-thái riêng của viraticetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Viratiyo duccarita avītikkamalakkhaṇā chế ngự tâm-sở không phạm mọi hành-ác do thân và khẩu là trạng-thái của chế ngự tâm-sở.

2- Kāyaduccaritādivatthuto saṅkocanarasā từ bỏ 3 thân hành-ác, 4 khẩu nói-ác là phận sự của chế ngự tâm-sở.

3- Akiriyapaccupaṭṭhānā không tạo mọi ác- nghiệp, tránh xa mọi hành-ác do thân và khẩu là quả hiện hữu của chế ngự tâm-sở.

4- Saddhāhirotappa appicchatādiguṇapadaṭ- ṭhānā có đức-tin, biết hổ-thẹn tội-lỗi, biết ghê-sợ tội-lỗi, ít tham muốn,... là nhân-duyên gần phát sinh viraticetasika.

Tà-ngữ, tà-nghiệp, tà-mạng

* Nếu người nào có tác-ý tâm-sở đồng sinh với tham-tâm nói-dối lường gạt người khác, để chiếm đoạt của cải tài sản đem về nuôi mạng thì người ấy đã tạo khẩu nói-ác liên quan đến nuôi mạng, nên thuộc về tà-ngữ và tà-mạng.

* Nếu người nào có tác-ý tâm-sở đồng sinh với sân-tâm ghét người, nên nói-dối lường gạt họ, để gây thiệt hại của cải tài sản, không chiếm đoạt thì người ấy đã tạo khẩu nói-ác không liên quan đến nuôi mạng, nên chỉ thuộc về tà-ngữ mà không phải tà-mạng.

* Nếu người nào làm nghề đồ tể giết mổ gia súc bán thịt nuôi mạng thì người ấy đã tạo thân hành-ác liên quan đến nuôi mạng, nên thuộc về tà-nghiệp và tà-mạng.

* Nếu người nào thích câu cá, săn bắn thú rừng làm thú tiêu khiển, thì người ấy đã tạo thân hành-ác không liên quan đến nuôi mạng, nên thuộc về tà-nghiệp mà không phải tà-mạng.

* Ba chế ngự tâm-sở này đồng sinh với 16 hoặc 48 tịnh-hảo-tâm:

- 8 đại-thiện-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm.

* Ba chế ngự tâm-sở không đồng sinh với 73 tâm còn lại:

- 12 bất-thiện-tâm.

- 18 vô-nhân-tâm.

- 8 đại-quả-tâm.

- 8 đại-duy-tác-tâm.

- 15 sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

Virati: chế ngự có 3 loại:

1- Samādānavirati: chế ngự do thọ trì giới.

2- Sampattivirati: chế ngự do đối diện với đối-tượng hiện-tại.

3- Samucchedavirati: chế ngự do Thánh-đạo-tuệ.

Năng lực của mỗi chế ngự

* Năng lực của chế ngự tâm-sở do thọ trì giới như thế nào?

Người nào trước đã thọ trì giới xong, về sau tiếp xúc trực tiếp với đối-tượng có thể phạm điều-giới, nhưng người ấy chế ngự do thọ trì giới, nên không phạm điều-giới.

Ví dụ:

* Buổi sáng, một cận-sự-nam đến chùa, đảnh lễ Ngài Trưởng-lão, xin thọ phép quy-y Tam-bảo cùng với thọ-trì ngũ-giới, rồi trở về nhà dắt trâu ra đồng cày ruộng, cày xong, thả trâu đi ăn cỏ. Con trâu đi lạc, cận-sự-nam đi theo dấu chân trâu vào rừng, gặp con trăn lớn bò đến quấn chặt siết mạnh thân mình của ông, cận-sự-nam cảm giác vô cùng đau đớn, ông có mang sẵn con dao bén trong mình, cận-sự-nam có ý định rút con dao ra giết con trăn để thoát chết, chợt nhớ lại rằng: “Sáng nay, ta đã xin thọ phép quy-y Tam-bảo cùng với thọ-trì ngũ-giới nơi Ngài Trưởng- lão, có điều giới:

“Pāṇātipātā veramaṇisikkhāpadaṃ samā-diyāmi”. (Con xin thọ-trì điều giới, có tác-ý tránh xa sự sát-sinh).

Bây giờ, muốn thoát chết, ta có ý định giết con trăn này thì phạm điều-giới sát-sinh. Đó là điều không nên đối với ta là cận-sự-nam”.

Do suy nghĩ như vậy, nên người cận-sự-nam ném con dao ra xa, quyết tâm giữ gìn ngũ-giới tránh xa sự sát-sinh.

Do năng lực của giới trong sạch của cận-sự- nam, nên con trăn lớn xả ra, rồi bò đi nơi khác.

Câu chuyện này, cận-sự-nam từ khi thọ trì ngũ-giới cho đến lúc đi vào rừng tìm con trâu, chưa gọi là virati: chế ngự, khi quyết tâm giữ gìn điều-giới tránh xa sự sát-sinh, mới gọi là samādānavirati: chế ngự do thọ trì giới.

* Năng lực của chế ngự do đối diện với đối- tượng hiện-tại như thế nào?

Tích cậu Jaggana tại đảo quốc Sīhala, nay gọi là Srilanka. Tích được tóm lược như sau:

Người mẹ lâm bệnh cần món thịt thỏ nấu với thuốc, người anh bảo cậu Jaggana vào rừng bắt con thỏ. Vâng lời anh, cậu Jaggana mang bẫy vào rừng bắt được một con thỏ con, sẽ giết nó chết.

Nhìn thấy thỏ con run sợ chết, cậu Jaggana phát sinh tâm bi thương xót, biết hổ-thẹn tội-lỗi, biết ghê-sợ tội-lỗi, tránh xa sự sát-sinh, nên thả con thỏ con được tự do chạy vào rừng.

Cậu Jaggana trở về nhà, đến quỳ bên giường mẹ phát nguyện rằng:

“Kính thưa mẹ, từ khi con hiểu biết cho đến nay, chưa từng có tác-ý sát-hại chúng-sinh bao giờ. Do lời chân thật này, xin cho mẹ khỏi căn bệnh này”.

Sau khi cậu Jaggana phát nguyện xong, căn bệnh của mẹ cậu được khỏi hẳn.

Tích này, trước đó cậu Jaggana không thọ trì giới, khi tiếp xúc trực tiếp đối diện hiện-tại với thỏ con, không giết nó, tránh xa sự sát-sinh, nên gọi là sampattivirati: chế ngự thân hành ác do đối diện với đối-tượng hiện-tại.

* Năng lực của chế ngự do Thánh-đạo-tuệ như thế nào?

Hành-giả thực-hành pháp-hành-thiền-tuệ dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc 4 Thánh-đạo-tuệ đồng sinh với 4 Thánh-đạo- tâm phát sinh có đối-tượng Niết-bàn siêu-tam- giới, nên diệt tận được 3 thân hành-ác, 4 khẩu hành-ác, nên gọi là samucchedavirati: chế ngự do Thánh-đạo-tuệ.

3- Appamaññācetasika: vô-lượng tâm-sở là tịnh-hảo tâm-sở đồng sinh với 8 đại-thiện-tâm, 3 đệ nhất thiền sắc-giới thiện-tâm, 3 đệ nhị thiền sắc-giới thiện-tâm, 3 đệ tam thiền sắc-giới thiện- tâm, 3 đệ tứ thiền sắc-giới thiện-tâm có đối-tượng chúng-sinh vô lượng.

Appamaññācetasika: vô-lượng tâm-sở có 2 tâm-sở:

1- Karuṇācetasika: bi tâm-sở.

2- Muditācetasika: hỷ tâm-sở.

- Karuṇācetasika: bi tâm-sở là tâm-sở thương xót chúng-sinh đang khổ (dukkhitasattapaññatti).

Trạng-thái riêng của karuṇācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Karuṇā paradukkhassa apanayanalakkhaṇā tâm bi thương xót người khác đang khổ, muốn cứu giúp người khác thoát khỏi cảnh khổ là trạng-thái của bi tâm-sở.

2- Tassa asahanarasā không thể nhẫn tâm nhìn thấy cảnh khổ người khác là phận sự của bi tâm-sở.

3- Ahiṃsā paccupaṭṭhānā không làm khổ chúng-sinh là quả hiện hữu của bi tâm-sở.

4- Dukkhabhūtānamanāthabhāvadassana- padaṭṭhānā thấy cảnh khổ của chúng-sinh không có nơi nương nhờ là nhân-duyên gần phát sinh karuṇācetasika.

Tâm bi giả là thấy cảnh khổ người khác, không chịu nổi, nên phát sinh tâm sầu não.

Karuṇā tâm bi là 1 đề-mục thiền-định niệm rải tâm bi trong 4 đề-mục thiền-định tứ vô- lượng-tâm. Đề-mục thiền-định niệm rải tâm bi có đối-tượng thiền-định là dukkhitasattapañ- ñatti: chúng-sinh đang trong cảnh khổ, có khả năng chỉ chứng đắc từ đệ nhất-thiền sắc-giới-tâm cho đến đệ tứ thiền sắc-giới-tâm mà thôi.

Đề-mục thiền-định niệm rải tâm bi không có khả năng chứng đắc đệ ngũ thiền sắc-giới-tâm, bởi vì đề-mục thiền-định này cần có chi-thiền lạc, mà đệ ngũ thiền sắc-giới-tâm chỉ có 2 chi- thiền xả và nhất-tâm mà thôi.

* Karuṇācetasika: bi tâm-sở đồng sinh với 28 tịnh-hảo-tâm:

- 8 đại-thiện-tâm.

- 8 đại-duy-tác-tâm.

- 3 đệ nhất thiền sắc-giới-tâm, 3 đệ nhị thiền sắc-giới-tâm, 3 đệ tam thiền sắc-giới-tâm, 3 đệ tứ thiền sắc-giới-tâm.

* Karuṇācetasika: bi tâm-sở không đồng sinh với 61 tâm còn lại:

- 12 bất-thiện-tâm.

- 18 vô-nhân-tâm.

- 8 đại-quả-tâm.

- 3 đệ ngũ thiền sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm.

2- Muditācetasika: hỷ tâm-sở là tâm-sở hoan- hỷ với chúng-sinh đang hưởng an-lạc (sukhita- sattapaññatti).

Trạng-thái riêng của muditācetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Muditā pamodanalakkhaṇā tâm hỷ hoan- hỷ thấy người khác đang hưởng an-lạc là trạng- thái của hỷ tâm-sở.

2- Anissāyanarasā không có ganh tỵ của cải tài sản, v.v, ... của người khác là phận sự của hỷ tâm-sở.

3- Arativighātapaccupaṭṭhānā diệt tâm ganh tỵ là quả hiện hữu của hỷ tâm-sở.

4- Lakkhīdassanapadaṭṭhānā thấy sự hạnh- phúc an-lạc đầy đủ của người khác là nhân-duyên gần phát sinh muditācetasika.

Tâm hỷ giả là hoan-hỷ đồng sinh với tham- tâm thấy đối-tượng tốt đáng hài lòng.

Muditā tâm hỷ là 1 đề-mục thiền-định niệm rải tâm hỷ trong 4 đề-mục thiền-định tứ vô- lượng-tâm. Đề-mục thiền-định niệm rải tâm hỷ

có đối-tượng thiền-định là sukhitasattapaññatti: chúng-sinh đang hưởng sự an-lạc, có khả năng chỉ chứng đắc từ đệ nhất thiền sắc-giới-tâm cho đến đệ tứ thiền sắc-giới-tâm mà thôi.

Đề-mục thiền-định niệm rải tâm hỷ không có khả năng chứng đắc đệ ngũ thiền sắc-giới-tâm, bởi vì đề-mục thiền-định này cần có chi-thiền lạc, mà đệ ngũ thiền sắc-giới-tâm chỉ có 2 chi- thiền là xả và nhất-tâm mà thôi.

* Muditācetasika: hỷ tâm-sở đồng sinh với 28 tịnh-hảo-tâm, và không đồng sinh với 61 tâm còn lại giống như karuṇācetasika: bi tâm-sở.

Vấn: Appamaññā có 4 đề-mục thiền-định tứ vô-lượng-tâm là mettā, karuṇā, muditā, upekkhā, tại sao trong phần appamaññācetasika: vô- lượng tâm-sở chỉ có 2 tâm-sở là karuṇā- cetasika: bi tâm-sở và muditācetasika: hỷ tâm-sở mà thôi?

Đáp: Appamaññā có 4 đề-mục thiền-định tứ vô-lượng-tâm là mettā, karuṇā, muditā, upekkhā:

* Đề-mục thiền-định niệm rải tâm từ (mettā) đến chúng-sinh vô-lượng có chi pháp là adosa- cetasika: vô-sân tâm-sở có đối-tượng thiền-định là piyamanāpasattapaññatti: chúng-sinh đáng thương đáng kính.

* Đề-mục thiền-định niệm rải tâm bi (karuṇā) đến chúng-sinh vô-lượng có chi pháp là karuṇā- cetasika: bi tâm-sở có đối-tượng thiền-định là dukkhitasattapaññatti: chúng-sinh đang khổ.

* Đề-mục thiền-định niệm rải tâm-hỷ (muditā) đến chúng-sinh vô-lượng có chi-pháp là muditā- cetasika: hỷ tâm-sở có đối-tượng thiền-định là sukhitasattapaññatti: chúng-sinh đang hưởng sự an-lạc.

* Đề-mục thiền-định niệm rải tâm-xả (upekkhā) đến chúng-sinh vô-lượng có chi pháp là tatramajjhattatācetasika: trung-dung tâm-sở có đối-tượng thiền-định là majjhattasattapaññatti: chúng-sinh không thương không ghét.

Như vậy, 2 tâm-sở là adosacetasika và tatra- majjhattatācetasika là 2 chi-pháp của đề-mục thiền-định mettā và đề mục thiền-định upekkhā đã trình bày trong phần cetasika, nên chỉ còn karuṇācetasika và muditācetasika mà thôi.

4- Paññindriyacetasika có 1 tâm-sở:

1- Paññindriyacetasika: tuệ-chủ tâm-sở là trí- tuệ kammassakatāpaññā biết rõ thiện-nghiệp, bất-thiện-nghiệp nào mà ta đã tạo là của riêng, ta sẽ hưởng quả an-lạc của thiện-nghiệp ấy, và chịu quả khổ của ác-nghiệp ấy; và là trí-tuệ thấy rõ, biết rõ thật-tánh của sắc-pháp, danh-pháp;

là trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp; là trí-tuệ thiền- tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng- thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô- ngã của sắc-pháp, danh-pháp, đặc biệt nhất là trí-tuệ thiền-tuệ dẫn đến chứng ngộ chân-lý tứ Thánh-đế, chứng đắc 4 Thánh-đạo, 4 Thánh- quả, Niết-bàn.

Trí-tuệ (paññā) này là chủ (indriya) có khả năng đặc biệt diệt được vô-minh (avijjā), cho nên gọi là paññindriyacetasika: tuệ-chủ tâm-sở.

Trạng-thái của paññindriyacetasika có 4 pháp lakkhaṇādicatuka:

1- Paññāpaṭivedhalakkhaṇā là tuệ-chủ có khả năng đặc biệt nhất là chứng đắc 4 Thánh- đạo, 4 Thánh-quả, Niết-bàn là trạng-thái của tuệ-chủ tâm-sở.

2- Visayobhāsanarasā trí-tuệ thấy rõ, biết rõ thật-tánh của các đối-tượng chân-nghĩa-pháp (paramatthadhamma) là phận sự của tuệ-chủ tâm-sở.

3- Asammohapaccupaṭṭhānā không mê muội, sáng suốt là quả hiện hữu của tuệ-chủ tâm-sở.

4- Yonisomanasikārapadaṭṭhānā trí-tuệ biết rõ trong tâm đúng theo thật-tánh của các pháp là nhân-duyên gần phát sinh paññindriyacetasika.

* Paññindriyacetasika: tuệ-chủ tâm-sở chỉ đồng sinh với 47 hoặc 79 tâm như sau:

- 12 dục-giới tịnh-hảo-tâm hợp với trí-tuệ.

- 15 sắc-giới-tâm.

- 12 vô-sắc-giới-tâm.

- 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm mà thôi.

* Trí-tuệ có khả năng như sau:

- Kammassakatāpaññā: trí-tuệ biết rõ bất- thiện-nghiệp nào, đại-thiện-nghiệp nào mà ta đã tạo rồi thuộc về của riêng ta, ta là người thừa hưởng quả khổ của ác-nghiệp ấy, thừa hưởng quả an-lạc của đại-thiện-nghiệp ấy.

- Mahaggatapaññā: trí-tuệ đồng sinh với 15 sắc-giới tâm, 12 vô-sắc-giới-tâm.

- Lokiyavipassanā: trí-tuệ thiền-tuệ tam-giới thấy rõ, biết rõ sự sinh, sự diệt của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới, trí-tuệ thiền-tuệ thấy rõ, biết rõ 3 trạng-thái-chung: trạng-thái vô-thường, trạng-thái khổ, trạng-thái vô-ngã của sắc-pháp, danh-pháp tam-giới.

- Lokuttaravipassanā: trí-tuệ thiền-tuệ siêu- tam-giới đồng sinh với 4 hoặc 20 Thánh-đạo- tâm và 4 hoặc 20 Thánh-quả-tâm có đối-tượng Niết-bàn siêu-tam-giới.

* Paññindriyacetasika: tuệ-chủ tâm-sở không đồng sinh với 42 tâm còn lại:

- 12 bất-thiện-tâm.

- 18 vô-nhân-tâm.

- 12 tịnh-hảo-tâm không hợp với trí.

ANIYATAYOGĪCETASIKA: BẤT-ĐỊNH TÂM-SỞ

52 tâm-sở đồng sinh với tâm có 2 loại:

1- Niyatayogīcetasika: cố-định tâm-sở có 41 tâm-sở chắc chắn đồng sinh với các tâm.

2- Aniyatayogīcetasika: bất-định tâm-sở có 11 tâm-sở không chắc chắn, khi thì đồng sinh với tâm, khi thì không đồng sinh với tâm.

Bất-định tâm-sở có 11 tâm-sở:

- Mānacetasika: ngã-mạn tâm-sở.

- Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở.

- Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở.

- Kukkuccacetasika: hối-hận tâm-sở.

- Thīnacetasika: buồn-chán tâm-sở.

- Middhacetasika: buồn-ngủ tâm-sở.

- Sammāvācācetasika: chánh-ngữ tâm-sở.

- Sammākammantacetasika: chánh-nghiệp tâm-sở.

- Sammā-ājīvacetasika: chánh-mạng tâm-sở.

- Karuṇācetasika: bi tâm-sở.

- Muditācetasika: hỷ tâm-sở.

11 bất-định tâm-sở này không chắc chắn khi thì đồng sinh với tâm, khi thì không đồng sinh với tâm, chia ra làm 3 loại:

1- Nānākadācicetasika: tâm-sở sinh riêng rẽ khi thì đồng sinh với tâm, khi thì không đồng sinh với tâm có 8 bất-định tâm-sở là:

1- Issācetasika: ganh-tỵ tâm-sở.

2- Macchariyacetasika: keo-kiệt tâm-sở.

3- Kukkuccacetasika: hối-hận tâm-sở.

4- Sammāvācācetasika: chánh-ngữ tâm-sở.

5- Sammākammantacetasika: chánh-nghiệp tâm-sở.

6- Sammā-ājīvacetasika: chánh-mạng tâm-sở.

7- Karuṇācetasika: bi tâm-sở.

8- Muditācetasika: hỷ tâm-sở.

Tám bất-định tâm-sở này, mỗi tâm-sở có mỗi đối-tượng khác nhau, cho nên mỗi tâm-sở sinh riêng rẽ, không chắc chắn, khi thì đồng sinh với tâm tương xứng, khi thì không đồng sinh với tâm tương xứng, nên gọi là nānākadācicetasika.

* Ganh-tỵ tâm-sở, keo-kiệt tâm-sở, hối-hận tâm-sở (trong nhóm sân có 4 tâm-sở) mỗi bất- định tâm-sở này có mỗi đối-tượng khác nhau, nên sinh riêng rẽ, không chắc chắn, khi đồng sinh với 2 sân-tâm, khi không đồng sinh với 2 sân-tâm.

* Viraticetasika: chế ngự tâm-sở có 3 tâm-sở là chánh-ngữ tâm-sở, chánh-nghiệp tâm-sở, chánh- mạng tâm-sở đồng sinh với 16 hoặc 48 tâm.

- Nếu 3 chế ngự tâm-sở thuộc về lokiyavirati-cetasika: tam-giới chế ngự tâm-sở là aniyata- yogīcetasika: bất-định tâm-sở thuộc về loại nānākadācicetasika thì mỗi bất-định tâm-sở riêng rẽ đồng sinh trong 8 đại-thiện-tâm.

- Nếu 3 chế ngự tâm-sở thuộc về lokuttara- viraticetasika: siêu-tam-giới chế ngự tâm-sở thuộc về loại niyata-ekatocetasika: chế ngự tâm-sở cố định thì 3 chế ngự tâm-sở này chắc chắn cùng đồng sinh với nhau trong 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm cùng có đối-tượng Niết-bàn siêu-tam-giới.

* Bi tâm-sở và hỷ tâm-sở thuộc về vô-lượng tâm-sở (appamaññācetasika), mà mỗi bất-định tâm-sở có mỗi đối-tượng chúng-sinh khác nhau, nên mỗi tâm-sở riêng rẽ không chắc chắn khi thì không đồng sinh, khi thì đồng sinh với 8 đại- thiện-tâm, 8 đại-duy-tác-tâm, 3 đệ nhất thiền sắc-giới-tâm, 3 đệ nhị thiền sắc-giới-tâm, 3 đệ tam thiền sắc-giới-tâm, 3 đệ tứ thiền sắc-giới- tâm, nên gọi là nānākadācicetasika.

2- Kadācicetasika: bất-định tâm-sở khi có, khi không, không chắc chắn chỉ có 1 bất-định tâm- sở là ngã-mạn tâm-sở (trong nhóm tham có 3 tâm-sở), khi thì đồng sinh với 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến, khi thì không đồng sinh với 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến, nên gọi là kadācicetasika.

3- Sahakadācicetasika: bất-định tâm-sở khi cùng có, khi cùng không, không chắc chắn có 2 tâm-sở là buồn-chán tâm-sở (thīnacetasika) và buồn-ngủ tâm-sở (middhacetasika) khi thì cả 2 tâm-sở này cùng đồng sinh với 5 bất-thiện-tâm cần tác-động (4 tham-tâm cần tác-động và 1 sân- tâm cần tác-động), nên gọi là sahakadāci- cetasika, khi thì cả 2 tâm-sở này không đồng sinh với 5 bất-thiện-tâm cần tác-động.

Giảng giải bất-định tâm-sở

* Ngã-mạn-tâm-sở (mānacetasika) là bất-định tâm-sở không chắc chắn, khi thì đồng sinh với 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến, khi thì không đồng sinh với 4 tham-tâm không hợp với tà-kiến.

Khi tham-tâm không hợp với tà-kiến phát sinh nếu có ngã-mạn chấp ngã tự sánh mình với người thì ngã-mạn tâm-sở đồng sinh với tham- tâm không hợp với tà-kiến ấy; nhưng nếu không có ngã-mạn chấp ngã tự sánh mình với người thì ngã-mạn tâm-sở không đồng sinh với 4 tham- tâm không hợp với tà-kiến ấy.

Vì vậy, mānacetasika gọi là kadācicetasika.

* Ganh-tỵ tâm-sở (issācetasika), keo-kiệt tâm-sở (macchariyacetasika), hối-hận tâm-sở (kukkuccacetasika) (trong nhóm sân có 4 tâm- sở), 3 bất-định tâm-sở này, mỗi tâm-sở có mỗi đối-tượng khác nhau, nên mỗi tâm-sở riêng rẽ đồng sinh với sân-tâm, không chắc chắn, khi thì đồng sinh với 2 sân-tâm, khi thì không đồng sinh với 2 sân-tâm.

- Nếu khi nào sân-tâm phát sinh mà không có ganh-tỵ, cũng không có keo-kiệt, cũng không có hối-hận, mà có đối-tượng khác thì cả 3 tâm-sở ganh-tỵ, keo-kiệt, hối-hận không có tâm-sở nào đồng sinh với sân-tâm ấy.

- Nếu khi nào sân-tâm phát sinh có ganh-tỵ thì khi ấy ganh-tỵ tâm-sở đồng sinh với sân-tâm ấy, mà không có 2 tâm-sở keo-kiệt, hối-hận.

- Nếu khi nào sân-tâm phát sinh có keo-kiệt thì khi ấy keo-kiệt tâm-sở đồng sinh với sân-tâm ấy, mà không có 2 tâm-sở ganh-tỵ, hối-hận.

- Nếu khi nào sân-tâm phát sinh có hối-hận thì khi ấy hối-hận tâm-sở đồng sinh với sân-tâm ấy, mà không có 2 tâm-sở ganh-tỵ, keo-kiệt.

Vì vậy, 3 bất-định tâm-sở là issācetasika, macchariyacetasika, kukkuccacetasika gọi là nānākadācicetasika.

* Buồn-chán tâm-sở (thīnacetasika) và buồn- ngủ tâm-sở (middhacetasika) là 2 tâm-sở cùng đồng sinh với 5 bất-thiện-tâm cần tác-động (4 tham-tâm cần tác-động và 1 sân-tâm cần tác- động) không chắc chắn, bởi vì:

- Nếu khi nào bất-thiện-tâm cần tác-động nào phát sinh, nhưng bất-thiện-tâm ấy vẫn có năng lực biết đối-tượng, không chán nản, không buông bỏ đối-tượng thì khi ấy buồn-chán tâm-sở và buồn-ngủ tâm-sở không đồng sinh với bất- thiện-tâm cần tác-động ấy.

- Nếu khi nào bất-thiện-tâm cần tác-động nào phát sinh, nhưng bất-thiện-tâm ấy không còn có năng lực biết đối-tượng, chán nản, buông bỏ đối- tượng thì khi ấy buồn-chán tâm-sở và buồn-ngủ tâm-sở đều đồng sinh với bất-thiện-tâm cần tác- động ấy.

Vì vậy, 2 bất-định tâm-sở thīnacetasika, middhacetasika gọi là sahakadācicetasika.

* Chế ngự-tâm-sở có 3 tâm-sở là chánh-ngữ tâm-sở (sammāvācā), chánh-nghiệp tâm-sở (sam- mākammanta), chánh-mạng tâm-sở (sammā- ājīvacetasika) đồng sinh với 16 hoặc 48 tịnh- hảo-tâm.

* Nếu 3 chế ngự tâm-sở thuộc về lokiyavirati- cetasika tam-giới chế ngự tâm-sở thuộc về aniyatayogīcetasika: bất-định tâm-sở loại nānā- kadācicetasika thì mỗi bất-định tâm-sở riêng rẽ đồng sinh trong 8 đại-thiện-tâm, bởi vì:

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh do đức- tin, trí-tuệ, v.v...không liên quan đến tránh xa 3

thân hành-ác, không liên quan đến tránh xa 4 khẩu hành-ác, không liên quan đến sự nuôi- mạng thì khi ấy 3 chế ngự-tâm-sở không có tâm- sở nào đồng sinh với đại-thiện-tâm ấy.

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh để tránh xa 4 khẩu hành-ác, không liên quan đến sự nuôi- mạng thì khi ấy chỉ có chánh-ngữ tâm-sở đồng sinh với đại-thiện-tâm ấy mà thôi, còn chánh- nghiệp và chánh-mạng không đồng sinh với đại- thiện-tâm ấy.

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh để tránh xa 3 thân hành-ác, không liên quan đến sự nuôi-mạng thì khi ấy chỉ có chánh-nghiệp tâm- sở đồng sinh với đại-thiện-tâm ấy mà thôi, còn chánh-ngữ và chánh-mạng không đồng sinh với đại-thiện-tâm ấy.

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh nuôi mạng chân chánh không liên quan đến khẩu hành-ác và thân hành-ác thì khi ấy chỉ có chánh-mạng tâm-sở đồng sinh với đại-thiện- tâm ấy mà thôi, còn chánh-ngữ và chánh-nghiệp không đồng sinh với đại-thiện-tâm ấy.

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh để tránh xa khẩu hành-ác liên quan đến sự nuôi- mạng thì khi ấy có chánh-ngữ tâm-sở và chánh-mạng tâm-sở đồng sinh với đại-thiện- tâm ấy.

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh để tránh xa thân hành-ác liên quan đến sự nuôi-mạng thì khi ấy có chánh-nghiệp tâm-sở và chánh-mạng tâm-sở đồng sinh với đại-thiện-tâm ấy.

Vì vậy, 3 tâm-sở sammāvācācetasika, sammā- kammantacetasika, sammā-ājīvacetasika gọi là nānākadācicetasika.

* Nếu 3 chế ngự tâm-sở thuộc về lokuttara- viraticetasika loại niyata-ekatocetasika thì 3 chế ngự tâm-sở này chắc chắn cùng đồng sinh với nhau trong 8 hoặc 40 siêu-tam-giới-tâm.

- Khi chế ngự tâm-sở có 3 tâm là chánh-ngữ tâm-sở, chánh-nghiệp tâm-sở, chánh-mạng tâm- sở thuộc về lokuttaraviraticetasika: siêu-tam-giới chế ngự tâm-sở chắc chắn đồng sinh với 4 hoặc 20 Thánh-đạo-tâm và 4 hoặc 20 Thánh-quả-tâm có cùng đối-tượng Niết-bàn siêu-tam-giới.

Bởi vì trong Thánh-đạo-tâm và Thánh-quả- tâm có đầy đủ 8 chánh: chánh-kiến, chánh-tư- duy, chánh-ngữ, chánh-nghiệp, chánh-mạng, chánh-tinh-tấn, chánh-niệm, chánh-định có đối- tượng Niết-bàn siêu-tam-giới, cho nên chánh-ngữ tâm-sở, chánh-nghiệp tâm-sở, chánh-mạng tâm- sở là 3 chế ngự tâm-sở gọi là niyata- ekatocetasika cùng đồng sinh với 4 hoặc 20 Thánh-đạo-tâm và 4 hoặc 20 Thánh-quả-tâm có đối-tượng Niết-bàn siêu-tam-giới.

* Appamaññācetasika: vô-lượng tâm-sở có 2 tâm-sở là bi tâm-sở (karuṇācetasika) và hỷ tâm- sở (muditācetasika) là 2 bất-định tâm-sở không chắc chắn, khi đồng sinh, khi không đồng sinh với 28 tịnh-hảo-tâm.

- Nếu khi nào đại-thiện-tâm phát sinh do đức- tin, trí-tuệ, chánh-ngữ, v.v... không liên quan đến sự thương xót chúng-sinh đang khổ (dukkhita- sattapaññatti), hoặc hoan-hỷ đối với chúng-sinh đang hưởng sự an-lạc (sukhitasattapaññatti) thì khi ấy 2 vô-lượng tâm-sở không phát sinh.

- Nếu khi nào hành-giả thực-hành pháp-hành thiền-định với đề-mục thiền-định kasiṇa dẫn đến chứng đắc 5 bậc thiền sắc-giới-tâm, không phải là đề-mục thiền-định sattapaññatti: chúng-sinh chế-định thì khi ấy 2 vô-lượng tâm-sở không đồng sinh với các tâm ấy.

- Nhưng nếu khi nào hành-giả có đại-thiện- tâm, đại-duy-tác-tâm, sắc-giới-thiền thiện-tâm phát sinh do đề-mục niệm rải tâm bi đến dukkhitasattapaññatti: chúng-sinh đang khổ thì khi ấy bi tâm-sở đồng sinh với 28 tịnh-hảo-tâm đó là 8 đại-thiện-tâm, 8 đại-duy-tác-tâm, 12 sắc-giới thiền-tâm (trừ 3 đệ ngũ thiền sắc-giới thiền-tâm), còn hỷ tâm-sở không đồng sinh với 28 tâm ấy.

- Nếu khi nào hành-giả có đại-thiện-tâm, đại- duy-tác-tâm, sắc-giới thiền-tâm phát sinh do đề-

mục niệm rải tâm-hỷ đến sukhitasattapaññatti: chúng-sinh đang hưởng an-lạc thì khi ấy hỷ tâm-sở đồng sinh với 28 tịnh-hảo-tâm đó là 8 đại-thiện-tâm, 8 đại-duy-tác-tâm, 12 sắc-giới thiền-tâm (trừ 3 đệ ngũ thiền sắc-giới thiền-tâm), còn bi tâm-sở không đồng sinh với 28 tâm ấy.

Vì vậy, 2 bất-định tâm-sở karuṇācetasika và muditācetasika gọi là nānākadācicetasika.

NIYATAYOGĪCETASIKA: CỐ-ĐỊNH TÂM-SỞ

Niyatayogīcetasika: cố-định tâm-sở là tâm-sở chắc chắn đồng sinh với tâm, có 41 tâm sở:

- Sabbacittasādhāraṇacetasika
- Pakiṇṇakacetasika
- Mocatukacetasika
- Lobhacetasika
- Diṭṭhicetasika
- Dosacetasika
- Vicikicchācetasika
- Sobhaṇasādhāraṇacetasika
- Paññindriyacetasika

có 7 tâm-sở.
có 6 tâm-sở.
có 4 tâm-sở.
có 1 tâm-sở.
có 1 tâm-sở.
có 1 tâm-sở.
có 1 tâm-sở.
có 19 tâm-sở.
có 1 tâm-sở.

Gồm có 41 tâm-sở đồng sinh với tâm liên quan cố-định.

- Sabbacittasādhāraṇacetasika có 7 tâm-sở chắc chắn đồng sinh với 89 hoặc 121 tâm.

- Pakiṇṇakacetasika có 6 tâm-sở đồng sinh rải rác với các tâm thích hợp theo tuần tự 55 tâm, 66

tâm, 78 hoặc 110 tâm, 73 hoặc 105 tâm, 51 tâm, 69 hoặc 101 tâm.

- Mocatukacetasika có 4 tâm-sở là moha- cetasika, ahirikacetasika, anottappacetasika, uddhaccacetasika chắc chắn chỉ đồng sinh với 12 bất-thiện-tâm mà thôi.

- Lobhacetasika chắc chắn chỉ đồng sinh với 8 tham-tâm mà thôi.

- Diṭṭhicetasika chắc chắn chỉ đồng sinh với 4 tham-tâm hợp với tà-kiến mà thôi.

- Dosacetasika chắc chắn chỉ đồng sinh với 2 sân-tâm mà thôi.

- Vicikicchācetasika chắc chắn chỉ đồng sinh với si-tâm hợp với hoài-nghi mà thôi.

- Sobhaṇasādhāraṇacetasika có 19 tâm-sở chắc chắn chỉ đồng sinh với 59 hoặc 91 tịnh- hảo-tâm mà thôi.

- Paññindriyacetasika chắc chắn chỉ đồng sinh với 47 hoặc 79 tịnh-hảo-tâm hợp với trí-tuệ mà thôi.

Vì vậy, 41 tâm-sở này gọi là niyatayogī- cetasika là những tâm-sở chắc chắn đồng sinh với các tâm liên quan ấy.

(xong phần 52 tâm-sở )

-oo0oo-

(1) Aṅguttaranikāya, Chakkanipāta, kinh Nibbedhikasutta.
(2) Có trong bộ khác, không có trong Aṭṭhakathā.
(3) Xem giảng giải trong phần 2 si-tâm trước.
(4) Tìm hiểu rõ trong quyển “Ngũ-Giới Là Thường-Giới Của Mọi Người Trong Đời”, cùng soạn giả.
(5) Bộ Visuddhimagga, Khandhaniddesa, Saṅkhārakkhandhakathā.

Trang Website được thành lập và quản lý bởi các cận sự nam, cận sự nữ trong Phật Giáo. Mục đích nhằm lưu trữ, số hoá kinh sách và tài liệu Phật Giáo Nguyên Thuỷ - Theravāda.

Chi tiết

Tâm Với Tâm Sở

Từ điển Pali

Tạng Luật

Tạng Kinh

Vi Diệu Pháp

Giảng Pháp

Học Thiền Vipassanā

Lý Thuyết Vipassanā

Soạn / Dịch Giả

Phật Học Căn Bản

Sử Liệu Phật Giáo

Vấn Đáp Phật Pháp

Góc Nhìn

Cổ Ngữ Pāli

Bậc Trưởng Lão

Mục Khác

Đăng Ký Thành Viên

Kinh Tụng

Lớp Phật Pháp

Lời Ngỏ

Góc Sáng Tác

TÂM VỚI TÂM-SỞ

SỐ LƯỢNG TÂM-SỞ

PHÂN CHIA TÂM-SỞ

I- AÑÑASAMĀNĀCETASIKA: ĐỒNG-SINH TOÀN-TÂM, TUỲ-TÂM TÂM-SỞ

II- AKUSALACETASIKA: BẤT-THIỆN TÂM-SỞ

III- SOBHAṆACETASIKA: TỊNH-HẢO TÂM-SỞ

GIẢNG GIẢI 52 TÂM-SỞ

AÑÑASAMĀNACETASIKA GỒM CÓ 13 TÂM-SỞ

AKUSALACETASIKA: BẤT-THIỆN TÂM-SỞ

SOBHAṆACETASIKA: TỊNH-HẢO TÂM-SỞ

ANIYATAYOGĪCETASIKA: BẤT-ĐỊNH TÂM-SỞ

NIYATAYOGĪCETASIKA: CỐ-ĐỊNH TÂM-SỞ